به گزارش اکوایران، قفقاز جنوبی همچون موزاییکی از رقبای درگیر جنگ و مرزهای بسته است. برجهای دیدهبانی و سنگرها مرزهای آن را پوشاندهاند. در تاریخ ۸ اوت، دونالد ترامپ با نیکول پاشینیان، نخستوزیر ارمنستان و الهام علیاف، رئیسجمهور آذربایجان، دیدار کرد تا به مناقشه میان دو کشور پایان دهد. در کاخ سفید، این سه نفر اعلامیه صلح و توافقنامههایی در زمینه تجارت و امنیت امضا کردند.
مسیری برای صلح؟
به نوشته اکونومیست، نکته کلیدی این توافق این بود که ارمنستان موافقت کرد مسیر ترانزیتی تحت اداره آمریکا را از خاک خود بگشاید که آذربایجان را به نخجوان، قلمرو جداافتادهاش، متصل میکند . این کریدور «مسیر ترامپ برای صلح» (TRIPP) نامیده خواهد شد. رئیسجمهور آمریکا گفت: «این برای من افتخار بزرگی است».
علیاف و پاشینیان قول دادند او را برای دریافت جایزه صلح نوبل نامزد کنند. این توافق موقعیت روسیه که مدتها در این مناقشه دخالت کرده بود و همچنین ایران را تضعیف میکند. این یک معاهده رسمی صلح نیست، اما راه را برای هدف بزرگتر هموار میکند: پایان یکی از پیچیدهترین مناقشات جهان و ایجاد تنشزدایی منطقهای، از جمله عادیسازی روابط ارمنستان با ترکیه، متحد آذربایجان. اینکه چنین روندی تحقق یابد، آزمونی برای دیپلماسی آمریکا و نیز برای خود ارمنستان و آذربایجان خواهد بود. روسیه همچنان میتواند مشکلآفرینی کند.
جنگ چهاردههای
ارمنستان و آذربایجان بیش از ۳۵ سال است که درگیر جنگ هستند. در اواخر دهه ۱۹۸۰، همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جداییطلبان مورد حمایت ارمنستان منطقه قرهباغ، واقع در خاک آذربایجان را تصرف کرده و بعداً یک منطقه حائل ایجاد کردند. سالها این مناقشه در حالت بنبست بود. آذربایجان که صنعت نفت و گازش رونق گرفته بود، ارتشی قدرتمند مجهز به پهپادها و موشکهای ترکی و اسرائیلی ساخت. در سال ۲۰۲۰، این کشور مناطق اطراف قرهباغ را بازپس گرفت. در سال ۲۰۲۳، خود قرهباغ را تصرف کرد و حدود ۱۰۰ هزار ارمنی گریختند. روسیه که در دهه ۱۹۹۰ حامی ارمنستان بود، اینبار مداخله نکرد؛ بخشی از این بیعملی برای مجازات پاشینیان، سیاستمدار دموکراتی بود که در انقلاب مسالمتآمیز سال ۲۰۱۸، حاکمان مورد حمایت کرملین را از قدرت کنار زد.
از اوایل ۲۰۲۴، دو طرف بهتدریج به سمت یک معاهده صلح پیش رفتهاند. در مذاکرات پیشین، آنها بر میانجیهایی همچون روسیه، ترکیه یا گروه مینسک، نهادی چندجانبه که در دهه ۱۹۹۰ برای رسیدگی به این مناقشه ایجاد شد تکیه داشتند. اما اخیراً بهطور مستقیم با یکدیگر گفتوگو کردهاند. در مارس، آنها بر سر پیشنویس معاهده به توافق رسیدند.
دو مانع باقی مانده
تاکنون دو مانع باقی مانده بود: نخست، اصرار آذربایجان بر اینکه ارمنستان تمام اشارهها به قرهباغ را از قانون اساسی خود حذف کند، که مستلزم برگزاری همهپرسی است. دوم، درخواست آذربایجان برای ایجاد مسیر ترانزیتی به نخجوان. در سال ۲۰۲۰ و بهعنوان بخشی از توافق آتشبس، علیاف و پاشینیان موافقت کرده بودند مسیری زیر نظارت مقامات روسیه ایجاد شود. هر دو بعدها از حضور روسیه در این پروژه منصرف شدند، اما بر سر جایگزین به توافق نرسیدند.
ترامپ راهحلی نسبی ارائه کرد. ماهها مذاکرهکنندگان آمریکایی بین دو کشور در رفتوآمد بودند تا توافق را نهایی کنند. ارمنستان زمین این مسیر را برای ۹۹ سال به آمریکا اجاره خواهد داد و آمریکا پیمانکارانی را برای اداره آن بهکار خواهد گرفت. مسیر TRIPP به آمریکا نقش بلندمدتی در امنیت منطقه میدهد. روسیه از این توافق خشمگین است.
آمریکا به ارمنستان و آذربایجان امتیازهایی هم داده است. رئیس شرکت دولتی نفت آذربایجان (SOCAR) به همراه علیاف به واشنگتن سفر کرد تا با شرکت آمریکایی اکسونموبیل توافقنامهای امضا کند. ارمنستان که منابع طبیعی آذربایجان را ندارد، چیز زیادی برای پیشنهاد به رئیسجمهور بازرگانمسلک آمریکا ندارد، اما در حوزه هوش مصنوعی و نیمههادیها از حمایت واشنگتن برخوردار خواهد شد. ترامپ همچنین تحریمهایی را که از سال ۱۹۹۲ مانع همکاری نظامی با آذربایجان شده بود، لغو کرد و «شراکت استراتژیک» با آذربایجان که متحد نزدیک اسرائیل است را اعلام کرد.
توافق صلح میتواند راه را برای آشتی میان ترکیه و ارمنستان نیز هموار کند. «نگار گکسل» از اندیشکده بینالمللی گروه بحران میگوید، رویارویی با ارمنستان «پاشنه آشیل ترکیه از نظر نفوذ منطقهای» بوده است. روند نزدیکی دو کشور در سال ۲۰۰۸ آغاز شد اما متوقف گردید.
برای راضی نگهداشتن علیاف، ترکیه عادیسازی روابط با ارمنستان را مشروط به توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان کرده بود. به نظر میرسد این مانع اکنون برطرف شده باشد. ترکیه ممکن است تصمیم بگیرد مرز خود با ارمنستان را که در سال ۱۹۹۳ و در همبستگی با آذربایجان طی مناقشه قرهباغ بسته بود، باز کند. گکسل پیشبینی میکند: «کارها خیلی سریع پیش خواهد رفت».
توافقی لرزان
با این حال، در میان تشریفات پرزرقوبرق ترامپی، این توافق کارهای انجامنشده زیادی باقی میگذارد. در واشنگتن، علیاف و پاشینیان حروف نخست نام خود را پای معاهده رسمی صلح گذاشتند اما آن را امضا نکردند. خواسته آذربایجان برای تغییر قانون اساسی ارمنستان همچنان بیپاسخ مانده است. منافع مسیر TRIPP عمدتاً در نخجوان و استان سیونیک، منطقه کمجمعیت ارمنستان که این مسیر از آن عبور میکند متمرکز خواهد بود. اما امید میرود که این مسیر، راه را برای توافقهای بیشتری باز کند. آذربایجان و ارمنستان میتوانند مذاکراتی برای بازگشایی دیگر بخشهای مرز مستحکمشده خود آغاز کنند.
با این حال، دلایلی برای احتیاط وجود دارد. پاشینیان محبوبیت پایینی دارد: تنها ۱۳٪ از ارمنیان میگویند به او اعتماد دارند. ملیگرایان تندرو، از جمله «رابرت کوچاریان» رئیسجمهور پیشین، او را به سازش بر سر حاکمیت ارمنستان متهم میکنند. (کوچاریان در دهه ۲۰۰۰ داراییهای ارمنستان را در ازای بخشش بدهی به روسیه واگذار کرده بود.) برگزاری همهپرسی که آذربایجان خواستارش است، مناقشهبرانگیز خواهد بود و انتخابات سال آینده فرصتی برای مداخله روسیه ایجاد میکند. دولت ارمنستان در ماه ژوئن گفت که کودتایی را که برای سپتامبر برنامهریزی شده بود، خنثی کرده است.
آذربایجان نیز میتواند روند صلح را بر هم بزند. علیاف، که در سال ۲۰۰۳ جانشین پدرش شد و یک حاکم خودکامه است، پیشتر تهدید کرده بود که یک کریدور ترانزیتی را با زور تصرف خواهد کرد. او در خیالپردازیهای الحاقطلبانه خود، ارمنستان را «آذربایجان غربی» نامیده است. لارنس بروئرز از اندیشکده بریتانیایی چتم هاوس میگوید چنین اظهاراتی اگر ادامه یابد، «سم مهلکی» برای صلح خواهد بود. برتری نظامی آذربایجان نیز اعتماد ارمنستان به آن را دشوارتر میکند.
خطر دیگر این است که آمریکا علاقهاش را از دست بدهد. بهطور تاریخی، صلح در قفقاز جنوبی اغلب توسط قدرتهای خارجی برقرار شده است. بروئرز میگوید: «در سال ۲۰۲۰ روسیه و ترکیه، در دهه ۱۹۹۰ گروه مینسک، و در دهه ۱۹۲۰ بلشویکها این نقش را داشتند». ترامپ آمریکا را بهعنوان تازهترین میانجی صلح در این منطقه پرچالش معرفی کرده است. اینکه این روند پایدار بماند، لزوماً در کنترل او نخواهد بود.
