سلاح دیپلماتیک یا توسعه اقتصادی؟ ورزش چطور به داد بن‌سلمان رسید

به گزارش اکوایران، تلاش جسورانه عربستان سعودی برای تبدیل‌شدن به بازیگر تراز اول در عرصه ورزش‌های بین‌المللی توجه بی‌سابقه جهانی را برای این پادشاهی به ارمغان آورده است.

به نوشته نیوزویک، ورود عربستان به عرصه ورزش به عنوان عنصری کلیدی در تحول اجتماعی و اقتصادی آن از طریق کلان‌پروژه «چشم‌انداز ۲۰۳۰» به رهبری محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور ظهور کرده است. با توجه به قدرت نرم ریاض ناشی از سرمایه‌گذاری چند میلیارد دلاری برای جذب هواداران، استعدادها و رویدادهای خارجی، این کشور موفق شده است تا حد زیادی در بازتعریف روایت‌های مربوط به شهرت خود در خارج از مرزهایش، مانند ایالات متحده موفق شود و نگرانی‌های دیرینه‌ درباره وضعیت حقوق‌بشری خود را به طور قابل توجهی کاهش یافته دهد.

ورزش‌شویی؟!

سایمون چَدویک، استاد دانشکده بازرگانی اسکیما در لیل فرانسه که در زمینه پیوند بین ژئوپلیتیک، اقتصاد و ورزش تخصص دارد، به نیوزویک گفت: «برخی این را «ورزش‌شویی» می‌نامند. اما در هر حال، فکر می‌کنم در زمینه تصویر، شهرت، مشروعیت نیز منافعی برای عربستان دارد». او افزود: «زیرا اگر شما در برگزاری موفقیت‌آمیز رویدادهای ورزشی که بقیه جهان آن را مهم می‌دانند مشارکت کنید، به جایگاه بسیار قوی‌تری از منظر مشروعیت دست خواهید یافت».

به نظر می‌رسد این کمپین جواب داده است. نظرسنجی اخیر که توسط نیوزویک نشان داد که حدود ۶۷ شرکت‌کنندگان اصلاً با اصطلاح «ورزش‌شویی» آشنایی نداشته و پس از ارائه تعریف، تنها ۴۷ درصد نسبت به آن ابراز نگرانی کردند.

۴۸ درصد نیز نسبت به سطح سرمایه‌گذاری صندوق سرمایه‌گذاری عمومی ۹۰۰ میلیارد دلاری عربستان سعودی (پی‌آی‌اِف) در ورزش نگرانی نشان دادند. با این حال، ۳۳ درصد از کسانی که خود را هوادار ورزش معرفی کردند، حامی خرید تیم مورد علاقه خود توسط پی‌آی‌اِف بوده و ۳۲ درصد که با چنین اقدامی ابراز مخالفت کرد.

تعریفی که از «ورزش‌شویی» ارائه شد عبارت بود از: «استفاده از ورزش یا رویداد ورزشی برای ارتقای تصویر عمومی مثبت برای حامی یا میزبان (معمولاً یک سازمان دولتی یا تجاری)، به عنوان وسیله‌ای برای منحرف‌ساختن توجه از فعالیت‌های دیگر جنجالی، غیراخلاقی یا غیرقانونی».

تاریخچه ورزش‌شویی و مظنونین همیشگی

سال‌هاست که عبارت «ورزش‌شویی» در رسانه‌ها به کار می‌رود. علاوه بر عربستان سعودی، کشورهای دیگری نیز طی دهه گذشته چنین برچسبی خورده‌اند: از جمله آذربایجان، چین، کره شمالی و ترکمنستان و همچنین سایر پادشاهی‌های ثروتمند شبه‌جزیره عربستان مانند بحرین، قطر و امارات متحده عربی که در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری بیشتری روی ورزش خود کرده‌اند.

این پدیده بسیار قدیمی‌تر از آن است. برای مثال، مبارزه بوکس ۵۰ سال پیش بین جورج فورمن و محمدعلی کلی که در کشور آفریقایی سابق زئیر که اکنون جمهوری دموکراتیک کنگو نامیده می‌شود، برگزار شد، تلاشی از سوی موبوتو سسه سکو، رئیس‌جمهور وقت آن کشور برای غلبه بر شهرت ضعیف او به عنوان یک دیکتاتور جهان‌سومی تلقی گشت. گفته شده که بخشی از هزینه‌های این رویداد نیز توسط معمر قذافی، رهبر لیبی تأمین شد و این مبارزه یکی از برترین مسابقات قرن بیستم به شمار می‌رود.

در سال‌های منتهی به جنگ جهانی دوم، آدولف هیتلر بازی‌های المپیک تابستانی ۱۹۳۶ را در برلین برگزار کرد. این مراسم جهانی جشن گرفته شد و بسیاری از آداب و رسوم مرتبط با بازی‌های المپیک مدرن را تعریف کرد.

اما عربستان سعودی از پیش، کشوری کاملاً جهانی‌شده با روابط عمیق‌تر با شرق و غرب است. ادعاهای تبعیض جنسیتی، سوءاستفاده‌های نیروی کار و سایر نقض‌های حقوق‌بشری، مانند قتل جمال خاشقجی در سال ۲۰۱۸، به سختی مانع سرمایه‌گذاری آمریکا و اروپا در این کشور شده است.

چدویک در مورد «ورزش‌شویی» استدلال کرد که این اصطلاح ممکن است بیش از حد گسترده یا اشتباه به کار رفته باشد و معنای دقیقی دهد؛ به ویژه در رابطه با عربستان سعودی که ابتکارات ورزشی آن فراتر از صرفاً بهبود وجهه بین‌المللی این کشور است. تو توضیح داد: «فکر می‌کنم این اصطلاح به طور خطرناک و ساده‌انگارانه‌ای توسط رسانه‌ها و همچنین گروه‌های مدنی و دیگران که می‌خواهند راهی آسان و سریع برای توصیف کارهایی که کشورهایی مانند عربستان سعودی انجام می‌دهند، به کار گرفته شده است». او افزود: «آنچه باید انجام دهیم این است که با دقت بیشتری در مورد ماهیت ظریف و متنوع فعالیت‌هایی که عربستان سعودی و سایر کشورها اکنون درگیر آن هستند، فکر کنیم».

ورزش، تجارت بزرگ

ورزش تنها یکی از اصول «چشم‌انداز ۲۰۳۰» است؛ برنامه‌ای بلندپروازانه برای بازسازی عربستان از طریق اصلاحات اجتماعی و تنوع‌بخشیدن به اقتصاد و رهایی از وابستگی به نفت. این برنامه برای اولین‌بار در سال ۲۰۱۶ و یک سال پیش آنکه محمد بن سلمان توسط ملک سلمان به عنوان ولیعهد معرفی شود، رونمایی شد. از آن زمان و به ویژه با توجه به اینکه شاهزاده جوان قدرت و نفوذ بیشتری را در این پادشاهی مطلق به دست آورده، این برنامه بر مسیر سیاست داخلی و خارجی عربستان سعودی تسلط داشته است.

فهد ناصر، سخنگوی سفارت عربستان سعودی در آمریکا می‌گوید: «سرمایه‌گذاری و ترویج بخش ورزش برای پادشاهی عربستان سعودی یک بازی برد-برد است. این امر به پادشاهی کمک می‌کند تا به چندین هدف چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود دست یابد که شامل تنوع‌بخشیدن به اقتصاد، ایجاد شغل و بهبود کیفیت زندگی برای شهروندان سعودی و مهاجران خواهد بود». او افزود: «این رویکرد نسل جدیدی از مردان و زنان جوان را به وجود آورده که به ورزش‌های مورد علاقه خود می‌پردازند و با افتخار، پادشاهی را در عرصه‌های بین‌المللی مختلف نمایندگی می‌کنند».

ناصر با اشاره به اینکه برنامه‌های اصلاحی جاری در پادشاهی صرفاً تلاشی برای بهبود وجهه جهانی آن نیست، استدلال کرد که تلاش عربستان برای تثبیت خود به عنوان یک مقصد جهانی ورزشی، در وهله اول بر خود پادشاهی متمرکز است. او توضیح داد: «این تصور که اصلاحات تحول‌آفرین جاری در پادشاهی صرفاً تلاشی برای بهبود وجهه جهانی آن بوده، به طور کلی اشتباه است. هر اقدام یا ابتکاری که در عربستان سعودی اجرا می‌شود، یکی از دو هدف اصلی را دارد: یا برای پیشبرد منافع ملی پادشاهی یا برای بهبود زندگی مردم سعودی یا هر دو. هر ملاحظه دیگری در اولویت نیست».

جایگاه ورزش در آینده اقتصاد عربستان

اگرچه ورزش آشکارترین عامل تغییر ملی نباشد، اما عسیل الغامدی، استادیار بازاریابی در دانشکده بازرگانی و کارآفرینی محمد بن سلمان در شهر اقتصادی ملک عبدالله عربستان سعودی مستقیماً چگونگی جای‌گرفتن آن در برنامه‌های کلان برای آینده پادشاهی را شرح داد. الغامدی به نیوزویک گفت: «سرمایه‌گذاری در این حوزه بخشی از چشم‌انداز ۲۰۳۰ برای تبدیل کشور به قطبی برای رویدادهای ورزشی به منظور ارتقای کیفیت زندگی، ایجاد فرصت‌های شغلی و مهم‌تر از همه، متنوع‌سازی اقتصاد از نفت و گاز است و از سایر بخش‌های مرتبط مانند گردشگری و فرهنگ حمایت می‌کند تا شکوفا شوند. ورزش سنگ بنای اصلی هر دو بخش مذکور است».

الغامدی با اشاره به افزایش تعداد گردشگران تا ۴۰ میلیون نفر در سال گذشته، نشان داد که استقبال گرمی از بازدیدکنندگان بین‌المللی صورت گرفته که بر پوشش منفی غلبه کرده است. او خاطرنشان کرد: «ورزش مملو از انرژی، شور، فعالیت، خوشبختی و شادی بوده و چنین رویکردهای «اصیلی» نسبت به هواداران جهانی ورزش درون برنامه‌ای با دقت طراحی‌شده برای برندسازی گردشگری، فرهنگی و سرگرمی عربستان سعودی در حال انجام است».

برخی از دستاوردهای قابل‌توجه‌تر عربستان سعودی در تلاش برای جلب رضایت هواداران بین‌المللی ورزش، جذب کریستیانو رونالدو به تیم لیگ ملی فوتبال النصر، خرید باشگاه فوتبال نیوکاسل یونایتد لیگ برتر انگلیس، میزبانی رویدادهای مهمی مانند مسابقات کشتی حرفه‌ای دبلیو دبلیو ای، مسابقات رزمی ترکیبی ام‌ام‌ای و بوکس، جام جهانی ۲۰۳۴ فیفا و جایزه‌بزرگ فرمول‌یک و همچنین تأسیس لیگ گلف اِل‌آی‌وی است.

اکنون عربستان سعودی در مسیر برگزاری جام فوتبال ۲۰۲۷ ملت‌های آسیا، بازی‌های زمستانی ۲۰۲۹ آسیایی و جام جهانی ۲۰۳۴ فوتبال قرار دارد و پس از قطر، دومین کشور خاورمیانه‌ای است که به چنین جایگاهی دست می‌یابد. این رویدادها موقعیت این پادشاهی را به عنوان رهبر جهانی ورزش تثبیت کرده و آن را به تحقق چشم‌انداز فراگیر ۲۰۳۰ نزدیک‌تر می‌سازد.

عزیز الغاشیان، کارشناس سیاست خارجی عربستان و عضو پروژه سپاد در مؤسسه ریچاردسون دانشگاه لنکستر بریتانیا به نیوزویک گفت: «چشم‌انداز ۲۰۳۰ افقی است که نه تنها برای بازسازی عربستان سعودی، بلکه برای بازنگری دولت سعودی در نظر گرفته شده است. ورزش در عربستان سعودی نقش جالبی ایفا می‌کند، زیرا نقطه اتصال سرمایه‌گذاری‌های کلان از بالا به پایین با ابتکارات مردمی از پایین به بالا است». او افزود: «علاوه بر این، ورزش یک زبان جهانی بوده و عربستان می‌خواهد به یک قطب جهانی ورزشی تبدیل شود. بنابراین، سرمایه‌گذاری در آن، برگزاری رویدادهای ورزشی و جذب ورزشکاران مشهور عربستان را قادر می‌سازد تا جایگاه جهانی بیابد که برای چشم‌انداز ۲۰۳۰ بسیار مهم است».

ولیعهد و منتقدان مغرض

علی‌رغم مخالفت‌هایی که هنوز از سوی منتقدان شنیده می‌شود، این روند بر پافشاری ریاض برای دنبال‌کردن این مسیر دلالت می‌کند.

الغاشیان گفت: «سعودی‌ها پوست‌کلفت بوده و پس از دهه‌ها متهم‌شدن به مسائل مختلف، برای ادامه پروژه‌های خود آماده هستند، زیرا می‌دانند که همکاری با آن‌ها به نفع دیگران است». او افزود: «راز موفقیت سعودی‌ها در این بوده که می‌دانند چگونه ورود پرشکوه خود به عرصه ورزش را مطرح کنند؛ زیرا آن‌ها هرگز به دنبال کسب مشروعیت یا پذیرش بین‌المللی نبوده‌اند».

بن سلمان در مصاحبه سپتامبر سال گذشته با فاکس نیوز صراحتاً دیدگاه خود را در مورد چنین اتهاماتی بیان کرد. ولیعهد در آن زمان گفت: «اگر «ورزش‌شویی» قرار است باعث افزایش یک‌درصدی تولید ناخالص داخلی من شود، به ورزش‌شویی ادامه خواهم داد. مهم نیست. هر چه می‌خواهید اسمش را بگذارید، ما آن یک درصد را به دست می‌آوریم».

مقبل بن‌جودیا، مدیرعامل شرکت اف‌جی اسپورت عربستان سعودی نیز در مواجهه با تلاش همه‌جانبه پادشاهی برای رهبری جهانی ورزش و تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰، انتقادات خارجی را به همین ترتیب رد کرد. بن‌جودیا به نیوزویک گفت: «انسان موفق همیشه یک مبارز است. پادشاهی عربستان سعودی تحت رهبری حکیمانه، با پروژه‌ای عظیم در حال پیشرفت بوده که آغاز آن چشم‌انداز ۲۰۳۰ است و امتداد آن موفقیت‌هایی خواهند بود که ان‌شاءالله همه طی سال‌های شاهدش هستیم».

او افزود: «بنابراین، انتقاد برخی‌ها صرفاً از روی اهداف شخصی ادامه خواهد داشت. آن‌ها یا از عربستان متنفرند یا از پادشاهی می‌ترسند. به عنوان رقیب آینده برای کسب موقعیت‌های برتر در تمام زمینه‌های اقتصادی، ورزشی، سیاسی و اجتماعی، همه موفقیت‌هایی که عربستان سعودی تا این لحظه به دست آورده، تنها آغاز راه بوده و ان‌شاءالله همه با تکمیل پروژه عظیم سعودی، عدالت را در حق ما رعایت خواهند کرد و ورزش عربستان را در جایگاه شایسته آن خواهید دید».

او مدعی شد: «آنچه دیگران درباره جامعه عربستان نمی‌دانند این است که این جامعه‌ای بوده که وطن و رهبری خود را دوست دارد و تحت هیچ شرایطی نمی‌پذیرد که برای پیشرفت عربستان سعودی به عنوان یک کشور و یک ملت، به وطن و رهبری خردمندی که شب و روز کار می‌کند، آسیب برسد».

او افزود: «تحولاتی که امروز در عربستان سعودی در حال رخ‌داد بوده، گواه این است که رهبری کشور را به قله می‌رساند و مردم سعودی به این امر افتخار می‌کنند و به رهبری خود اعتماد دارند».

چگونه غرب پیروز بازی شد؟

با اینکه جذب مخاطبان غربی ممکن است جزء کلیدی موفقیت سرمایه‌گذاری گسترده پادشاهی در ورزش جهانی باشد، اما در نهایت، مردم عربستان سعودی مهم‌ترین ذی‌نفع به شمار می‌آیند.

ناتالی کُخ، جغرافی‌دان سیاسی و استاد دانشگاه سیراکیوز نیویورک با اشاره به پاسخ بن سلمان به ادعاهای «ورزش‌شویی»، به نیوزویک گفت: «ولیعهد بیشتر به فکر قبولاندن این پروژه‌ها به مردم خود است تا به غرب». او افزود: «مهم‌ترین چالش بن سلمان با سرمایه‌گذاری‌های جهانی در ورزش این است که او می‌خواهد زندگی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را در عربستان سعودی مطابق با الگوی غرب مدرن کند، اما بخش‌هایی از جمعیت عربستان را که از ایده «تسلیم‌شدن» به غرب خوششان نمی‌آید، از خود دور نسازد. بنابراین، تمام این سرمایه‌گذاری‌های بزرگ ورزشی باید با دقت به گونه‌ای هدایت شوند که به نوعی، به منافع ملی عربستان سعودی کمک کنند». به هر حال جلب حمایت غرب کار دشواری نبوده است.

کخ خاطرنشان کرد: «این یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کلیشه «ورزش‌شویی» است که بیش از حد روی جنبه عربستانی داستان تمرکز دارد و درک این موضوع را نادیده می‌گیرد که چگونه افراد مختلف در دنیای ورزش، از جمله ورزشکاران، مالکان تیم‌ها، کمیته‌ها و سازمان‌های برگزارکننده، رسانه‌های ورزشی و... همگی از این سرمایه‌گذاری‌های کلان سود می‌برند».

او افزود: «آن‌ها اغلب از دریافت پول سرمایه‌گذاران خلیج فارس، از جمله عربستان سعودی، خوشحال هستند».