اکو ایران-منصوره محمدی: زمانی، تنها غار شناخته شده برای عموم مردم ایران، غار علیصدر بود. یک غار آبی و منحصر به فرد که یکی از مهمترین جاذبههای گردشگری استان همدان به حساب میآمد. با گسترش گردشگری و علاقه گروههای مختلف طبیعتگردی و گردشگران برای مشاهده و شناسایی مناطق بکر و دستنخورده، اهمیت غارها به عنوان یک میراث طبیعی و ضرورت حفاظت از آنها بیشتر شد. اما روندهای قانونی برای حفاظت از آنها بسیار آهسته پیش رفت.
نخستین قانون در زمینه حفاظت از غارها در سال 1389 و در قالب «آییننامه مدیریت، حفاظت و بهرهبرداری از غارهای کشور» نوشته شد. این آییننامه از کارگروهی به ریاست سازمان محیط زیست تشکیل شد که مسئول شناسایی، مطالعه و تهیه طرحهای جامع حفاظت و بهرهبرداری از غارها بود. این کارگروه دو سازمان را مسئول حفاظت از غارها در نظر گرفت؛ سازمان محیط زیست برای حفاظت از غارهای موجود در مناطق چهارگانه و میراث طبیعی جهانی و وزارت میراث فرهنگی برای حفاظت از دیگر غارها.
پس از تدوین این آییننامه، شش سال طول کشید تا دستورالعمل حفاظت و بهرهبرداری از غارها در خرداد سال 1395 به تصویب کارگروه غارشناسی برسد. این کارگروه غارها را از نظر اهمیت حفاظتی در چهار گروه طبقه بندی کرد. با این وجود حضور گردشگران در مناطق بکر و دستنخورده که غارها بخش مهمی از آنها بودند، با سرعت بیشتری در حال گسترش بود. در نهایت در سال 1403 آییننامه طبیعتگردی به تصویب رسید که براساس آن تهیه طرح طبیعت گردی بهمنظور بهرهبرداری در مناطق طبیعی با پایبندی حداکثری به اصول حفاظت و توسعه پایدار و متناسب با ظرفیت زیستی طبیعت تهیه و باید حسب مورد به تصویب کارگروه ملی طبیعت گردی برسد.
چند غار در ایران شناسایی شده است؟
مرکز پژوهشهای مجلس اخیرا در گزارشی نوشت که در 14 سال گذشته 21 غار را به عنوان غارهای ثبت اثرطبیعی ملی معرفی شدند. 193 غار را در مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان محیط زیست شناسایی و طرحی برای تدوین شناسنامه 2000 غار واجد شرایط ارائه شده است. همچنین کارگروهی که پیشتر از آن حرف زدیم، دستورالعمل حفاظت و بهرهبرداری از غارها و شاخصهای تخصصی درجه بندی و حریم غارها را تهیه و تدوین کرده و برای 33 غار در کل کشور و تدوین دستورالعمل حفاظت و بهره برداری از غارها را انجام داده است.
ضعفهای حفاظت از غار در ایران
با این وجود بنابر نظر کارشناسان مرکز پژوهشهای مجلس، ضعفهای متعددی در حفظ و نگهداری از غارهای کشور وجود دارد. از جمله ابهاماتی که درخصوص درجهبندی غارها وجود دارد. از دید این مرکز ممکن است یک غار به دلیل وسعت و تنوع، درجه بندیهای مختلفی داشته باشد، برای مثال غار سهولان در آذربایجان شرقی درعین حال که واجد ارزش طبیعی است؛ از جمله آثار طبیعی ملی بوده که دستورالعمل فعلی در این خصوص سکوت کرده است. بعلاوه پایش غارهای کشور دچار ضعف است و پایگاه داده مناسبی درباره غارها وجود ندارد. همچنین درجهبندی حفاظتی غارها و مطالعات غارها و تهیه شناسنامه ضعیف است. از نظر این پژوهش به ملاحظات محیط زیستی در گردشگری غارها توجه نمیشود و برخی مطالعات بیانگر روند تخریبی غارهای مهمی همچون علیصدر، قوری قلعه، کهک و نخجیر، سهولان، کرفتو و کتلهخور است.
از سوی دیگر سازوکارهای قانونی تعریف شده در غالب آییننامه مدیرت، حفاظت و بهرهبرداری از غارها که کارگروه غارشناسی را به ریاست سازمان محیط زیست تعیین کرده است، برای دیگر دستگاههای حاضر از جمله سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری (وزارت جهاد کشاورزی)، وزارت نیرو، وزارت کشور، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح) و وزارت ورزش (سازمان تربیت بدنی) صرفا در سطح همکاری تکالیفی را تعیین کرده که فاقد ضمانت اجرایی است.
یکی از نکات بسیار مهم ضعف در حفاظت از غارها که بازوی پژوهشی مجلس به آن اشاره کرده است، عدم توجه به معدنکاری و ساخت و ساز در حریم غارها است که در سالهای اخیر شدت گرفته و احتمال خروج غارهای مربوطه از فهرست موقت و دائم از میراث جهانی یونسکو را به همراه داشته باشد.
بیشترین غارها در کدام استانهای کشور هستند؟
به گزارش اکوایران بیشترین غارهایی که اثرطبیعی ملی و در داخل مناطق حفاظت شده دارد، در استان یزد است. این استان 42 غار دارد. پس از آن لرستان با 25 غار، کردستان با 15 غار، تهران و همدان هر کدام با 12 غار در رتبههای بعدی قرار دارند. برای حفاظت از تمامی غارهای کشور نیاز است تا ابهامات درجهبندی غارها برطرف شود، پایش غارها با ایجاد یک پایگاه داده درست اصلاح گردد، اعتبار پایدار برای تکمیل مطالعات تهیه شناسنامه و درجهبندی حفاظتی غارها تخصیص یابد، الزامات توسعه گردشگری پایدار با مشارکت جامعه محلی بهویژه در محدوده و حریم غارها تدقیق شود، سازوکارهای حقوقی بازدارنده تقویت شود و تقسیم کار میان دستگاهها نیز به صورت شفاف انجام شود تا گردشگری غارهای ایران را نبلعد.
