به گزارش اکوایران، خاورمیانه هرگز منطقه آرامی نبوده است. جنگهای پی در پی بر سر سرزمین و مذهب و حکومت بارها در این محدوده رخ داده است. اما در دهه پیش رو به نظر جنگ جدیدی در راه است؛ جنگ بر سر آب.
یکی از اثرات مخرب تغییرات اقلیمی خشکسالی و کم آبی است. اما درگیری بر سر آب همیشه کار طبیعت نیست. گاهی آب به ابزار سیاسی برای برخی حکومتها تبدیل میشود. یکی از مثالهای استفاده از آب برای اعمال قدرت ترکیه است. ترکیه که با برنامهها بلندپروازانه در پی احیای امپراطوری عثمانی بوده دهههاست پروژه آناتولی شرقی را پیش برده که بخشی از آن ساخت سد «ایلیسو» است. این طرح که دهه 80 آغاز شد شامل 22 سد و 19 نیروگاه برق است. با تکمیل پروژه ساخت سد آبگیری و بهرهبرداری از آن آغاز شد. مشکل اصلی اما این بود که ایلیسو بر روی رودخانه دجله و فرات ساخته شده است و به همین دلیل این سد احتمالا تاثیراتی بر اقلیم کشورهای همسایه داشته باشد.
دجله و فرت، شریانهای حیات بینالنهرین
رودهای دجله و فرات شریانهای حیاتی آب عراقاند و هر دو از ترکیه سرچشمه میگیرند. فرات از کوهستانهای شرق آناتولی آغاز شده، از سوریه و عراق میگذرد و در نزدیکی خلیج فارس به دجله میپیوندد. دجله نیز از دامنههای جنوبی رشتهکوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه میگیرد، از شهرهایی چون موصل و بغداد عبور میکند و در نهایت همراه فرات اروندرود را تشکیل داده و به خلیج فارس میریزد.
ساخت سد ایلیسو، در سال 2006 آغاز شد و در سال 2020 به بهرهبرداری رسید. سد قرار است ۷/۱ میلیون هکتار زمین کشاورزی را آبیاری و سالانه ۵۵ میلیارد کیلووات ساعت برق تولید کند. ترکیه به این پروژه بزرگ افتخار میکند. اردوغان سد ایلیسو را بهعنوان دستاوردی عظیم در مسیر توسعه ترکیه معرفی کرد؛ سدی که به گفته او با تأمین انرژی، گسترش آبیاری و ایجاد رونق اقتصادی، بهویژه در جنوبشرق کشور، نقش کلیدی دارد. او انتقادها از این پروژه را «خرابکاری دشمنان کشور» خواند و سد ایلیسو را نمادی از قدرت ملی ترکیه در برابر خشکسالی و بحرانها دانست. اردوغان تأکید کرد که این سد با خودکفایی بیشتر ترکیه در مدیریت منابع آب همراه است و آن را پاسخی به مخالفان پیشرفت ملی توصیف کرد؛ این در حالی است که اجرای پروژه موجب جابهجایی بیش از 70 هزار نفر شد. یکی از جنجالیترین بخشهای پروژه ایلیسو، غرق شدن شهر تاریخی «حسنکیف» بود. با آغاز آبگیری در ۲۰۱۹، این شهر با قدمتی بیش از ۱۲ هزار سال به زیر آب رفت. اعتراضهای گسترده باستانشناسان، یونسکو و نهادهای محیطزیستی نتوانست مانع این اتفاق شود. دولت اردوغان این اقدام را «هزینه اجتنابناپذیر توسعه» دانست.
ابزار سیاسی آب
«بهنام اندیک»، مسئول مدیریت منابع و دیپلماسی در اندیشکده مطالعات دیپلماسی، آب و محیط زیست، در گفتوگو با اکوایران، تایید میکند که آب تبدیل به یک کارت سیاسی شده است و این کارت هربار در مقابل کشوری استفاده شده است: « ترکیه از کارت آب در برابر حافظ اسد استفاده کرده بود تا بتواند رهبر حزب پکک را که در آن زمان در سوریه و حمایت غیر رسمی حافظ اسد بود، بیرون بکشد و به نوعی هم موفق شد. یعنی در واقع تجربه ابزار سازی از آب توسط ترکیه در سوریه جواب داد.»
او میگوید: «ترکیه که پیش از این هم از کارت سیاسی آب استفاده کرده بود اینبار در مقابل عراق از این روش استفاده کرد. البته ترکیه دلایل داخلی هم برای توسعه پروژه گاپ (پروژه آناتولی جنوبی) داشت. هدفی که ترکیه برای توسعه این پروژه داشت این بود که بخشی از نابرابری بین منطقه آناتولی شهری و بقیه کشور را کاهش بدهد. کسانی که انتقادی نگاه میکنند، میگویند این پروژه به این دلیل بود که که دولت بتواند کردها را ساکت کند و این موضوع یک احتمال قوی است.»
این سد چه تاثیراتی بر سرزمین عراق داشته است؟ 70 درصد از آب عراق از کشورهای همسایه به آن وارد میشود. در سال 2019 با آغاز آبگیری سد، ورودی آب دجله به عراق کاهش بسیاری پیدا کرد. مقامهای عراقی در همان سال اعلام کردند که حجم آب ورودی در برخی مقاطع تا ۵۰ درصد کاهش پیدا کرده است. این کاهش، بهویژه در سالهای کمبارش بحران را تشدید کرد و نتیجه این وضعیت در عراق بهسرعت نمایان شد. سد موجب افت شدید تولید کشاورزی، افزایش شوری آب در جنوب عراق، تهدید امنیت غذایی، مهاجرت روستاییان و افزایش تنشهای محلی بر سر منابع آب شد. بیابانزایی گسترده، افزایش طوفانهای گردوغبار و تهدید تنوع زیستی و زیستبومهای شکننده تالابهای بینالنهرین از پیامدهای مستقیم این روند بود. در عراقی که هنوز درگیر پیامدهای جنگ با داعش، فساد ساختاری و ضعف زیرساختها است بحران آب به عاملی مضاعف برای بیثباتی تبدیل شده است. به گفته اندیک عراق اخیرا توافقنامهای با دولت اردوغان امضا کرده که ما به ازای دادن بخشی از پروژههای زیر ساختی عراق به شرکتهای ترکیهای رها سازی آب بیشتر شود.
با این حال اندیک معتقد است که مقصر کم آبیهای عراق فقط این سد نیست، سازههایی که عراق ساخته حجم آبی از دجله و فرات میگیرد که اجازه نمیدهد آب به هورها برسد و نقش عراق به مراتب بیشتر از ترکیه بوده است. یعنی عراق هم پروژههای سد سازی و انحراف آب قابل توجهی داشته است. همچنانکه به عقیده او ایران هم در خشک شدن هور العظیم بیتاثیر نبوده است. اندیک میگوید عراق پروژههای توسعه بر روی دجله و فرات را آغاز کرده است. از سوی دیگر خود ایران هم در خشک شدن هور العظیم نقش داشته است.
دومینوی تخریب زیست بومها
نتیجه دستکاری یا تخریب محیط زیستی هرگز به یک کشور یا منطقه محدود نمیشود، بلکه دومینو وار مناطق مختلف را تحت تاثیر قرار میدهد. سد ایلیسو حجم قابلتوجهی از آب را پشت خود نگه میدارد و الگوهای طبیعی جریان آب را تغییر میدهد؛ الگویی که برای زیستبومهای پاییندست و مصارف انسانی حیاتی است.
ایلیسو حتی بر محیط زیست ایران هم تاثیر گذاشته است. شاید این سوال به وجود بیاید که یک سد در آناتولی ترکیه میتواند چه تاثیری بر برخی زیستبومهای ایران بگذارد؟ حتی قبل از اتمام پروژه ایلیسو و آبگیری آن پژوهشگران ایرانی هشدار دادند که این سد میتواند بر محیط زیست ایران تاثیر بگذارد. به طور مثال در سال 1399 مجله جغرافیا و توسعه ناحیهای در پژوهشی به بررسی تاثیرات این سد پرداخته و تاکید کرد که به دلیل نبود معاهدات منطقهای جهت بهره برداری مناسب از منابع آبی مشترک در خاورمیانه کشورهایی مانند ترکیه میتوانند با سخت سدها در بالادست دجله، برای کشورهای پایین دست رود دجله یعنی عراق، ایران و سوریه تأثیرات سیاسی، اقتصادی، اجتماعیفرهنگی و زیست محیطی داشته باشند.
نتایج این تحقیق نشان میدهد که بروز درگیریهای سیاسی، نابودی امنیت غذایی، جابجایی جمعیت، خشک شدن تالاب هورالهویزه-هورالعظیم و نفوذ آب شور به خلیج فارس دارای بیشترین تأثیرپذیری از احداث سد هستند. این عوامل بیشترین تأثیر را بر افزایش تنش بین کشورهای بالادست و پایین دست در کوتاه مدت دارند.
پژوهش دیگری که در مجله مطالعات حقوقی، در سال 97 منتشر شده بود هم تاکید کرده بود: « در ارتباط با سد ایلیسو، ادعا شده و احتمال میرود ساخت و بهرهبرداری از این سد، در تشدید پدیده ریز گردها در کشورهای همسایه بهویژه ایران، اثرگذار باشد.»
سال 1400، جمال محمد ولی سامانی، مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهشهای مجلس هم به خبرگزاری مهر درباره تاثیرات این سد توضیح داده بود: « در گذشته هم که این سد وجود نداشت، خروجی بسیار کمی به هورالعظیم در ایران وارد میشد و عملا فقط ایران سهم ناچیز خود را به تالاب میریخت و در این سالها بخشهای عمدهای از تالاب هورالعظیم در عراق خشک شده است. با احداث سد جدید ترکیه، احتمال خشکی بیشتر این تالاب و افزایش گرد و غبار و ریزگردها در استانهای مرزی ما وجود دارد.»
این کارشناس آن زمان پیشبینی کرده بود: «با توجه به حجم ۶ تا ۷میلیارد مترمکعبی آبهای مرزی ایران، در آیندهای نزدیک فشار عراق به ایران برای استفاده از این آبها افزایش پیدا کند.»
در نتیجه کم آبی دجله و فرات و خشک شدن تالابها، طوفانهای ریزگرد از عراق به سمت ایران میآیند. در سالهای اخیر این طوفانها استانهای غربی و جنوبی ایران مانند خوزستان، ایلام، کرمانشاه و لرستان را تحت تأثیر قرار داده و موجب آلودگی هوای شدید شده است.
با این حال اندیک در پاسخ به این پرسش که تاثیرات قطعی سد بر اقلیم ایران چیست، پاسخ دقیقی نداد و تاکید داشت که «مرجع رسمی قابل اتکا برای تفکیک این سیاهههای انتشار، حداقل در دسترس من محقق نیست و مسئلهام نیست. من نمیتوانم عددی بدهم.»
آلودگیهای خوزستان و ردپای انسان
با این حال هورالعظیم، ریزگردها و آتش سوزیهایش همه ساله تاثیرات گستردهای بر خوزستان داشته است. اما روز 19 آبان تابناک به نقل از فارس نوشت، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان اعلام کرده که شهر اهواز تحت تأثیر دود ناشی از آتشسوزیهای تالاب هورالعظیم نبوده است. محمدجواد اشرفی در نشست بررسی وضعیت آلودگی هوای استان گفت: «در یک هفته گذشته اهواز تحت تأثیر دود هورالعظیم نبوده و در کنار دیگر عوامل ثابت مطرح شده از جمله فلرهای نفتی و حملونقل شهری که نقش زیادی دارند، نقش سوزاندن مزارع در آلودگی هوای اهواز بسیار برجسته بوده است.» این اظهارات در حالی مطرح شد که به همواره بخش قابلتوجهی از آلودگی هوای خوزستان به دود ناشی از آتشسوزی هورالعظیم نسبت داده میشود؛ اما سخنان مدیرکل محیط زیست نشان میدهد که منشأ اصلی آلودگیها بعضا در داخل استان و در حوزه فعالیت انسانی و صنعتی است.
از تمام این مسائل میتوان نتیجه گرفت عوامل انسانی همچون یک دومینو بر محیط زیست و اقلیم کشورهای دیگر هم تاثیر گذار است. موضوعی که درباره ترکیه میتوان شاهد بود. برای حل معضلات ناشی از احداث سدها بر روی رودها فرامرزی در خاورمیانه نیاز به تصویب و تدوین معاهدات منطقهای بین کشورهای حوزه های مشترک است تا بتوان دست کم تا حدودی از تبعات منفی آن جلوگیری کرد.
