پژواک تغییر موازنه قدرت در شام؛ چرا سوریه‌ی پسااسد رقابت تهران و آنکارا را پیچیده‌تر می‌کند؟

به گزارش اکوایران، روابط پیچیده ترکیه و جمهوری اسلامی ایران را می‌توان به بهترین شکل به عنوان «رقابت همراه با همکاری» توصیف کرد.

به نوشته جورجیو کافیرو در شورای آتلانتیک، این دو کشور روابط تجاری مهمی دارند و منافع آن‌ها در برخی موضوعات همپوشانی دارد، از مخالفت با جنگ اسرائیل علیه غزه و حملات هوایی به سوریه گرفته تا حمایت از قطر در دوران محاصره ۲۰۱۷-۲۰۲۱. ترکیه همچنین نقش کلیدی در کاهش اثرات تحریم‌های غرب علیه ایران ایفا کرده است. اما از آنجا که هر دو کشور به دنبال افزایش نفوذ خود در خاورمیانه هستند، روابط دوجانبه آن‌ها گاهی با رقابت و تنش‌های شدیدی همراه بوده است.

با سقوط دولت هم‌پیمان جمهوری اسلامی ایران در سوریه در اواخر سال گذشته و جایگزینی آن با یک ساختار سیاسی نزدیک به ترکیه در دمشق، تحولات سوریه، دست‌کم در کوتاه‌مدت، موازنه قدرت در شام را به نفع آنکارا تغییر داده و نفوذ تهران را تضعیف کرده است. 

این تحولات می‌توانند باعث پیچیدگی روابط ایران و ترکیه شوند، به‌ویژه با توجه به اینکه تهران سیاست‌های ترکیه در سوریه را تهدیدی برای منافع خود می‌داند. در مقابل، سیاستمداران ترکیه احتمالاً نگران دخالت جمهوری اسلامی ایران در سوریه هستند، چراکه ممکن است این مداخله روند انتقال قدرت را به گونه‌ای تحت تأثیر قرار دهد که به زیان منافع ترکیه باشد.

بااین‌حال، ترکیه و ایران احتمالاً می‌توانند تنش‌های خود در مورد سوریه را مدیریت و در چارچوب مشخصی محدود کنند تا از درگیری مستقیم جلوگیری شود. علاوه بر این، اگر تنش‌های ترکیه و اسرائیل بر سر سوریه افزایش یابد، ممکن است حتی زمینه‌ای برای نوعی همسویی ایران و ترکیه در سوریه به وجود آید.

با توجه به اینکه ترکیه پس از سقوط بشار اسد به «بزرگ‌ترین برنده» در سوریه تبدیل شده است، سیاستمداران ایرانی نسبت به پیامدهای گسترده‌تر این تحول برای منافع استراتژیک تهران نگران هستند. روی کار آمدن دولت اسلام‌گرای سنی در دمشق، دولتی که گروه‌های مسلح مورد حمایت ایران را تهدیدی برای منطقه می‌داند و متعهد شده است که از ارسال تسلیحات ایرانی از طریق سوریه جلوگیری کند، تهران را نسبت به آینده حزب‌الله نگران کرده است. این گروه مدت‌ها نقش کلیدی در محور مقاومت تحت رهبری جمهوری اسلامی ایران ایفا کرده است.

رسانه‌های ایران ترکیه را متهم می‌کنند که با همکاری ایالات متحده و اسرائیل، در راستای یک توطئه‌ بزرگ‌تر برای تقویت غرب و اسرائیل و تضعیف ایران، در سرنگونی اسد نقش داشته است. از زمان سقوط اسد در اواخر سال گذشته، برخی چهره‌های ایرانی آشکارا ترکیه را به دلیل نقش آن در تسهیل صادرات نفت آذربایجان به اسرائیل در بحبوحه‌ جنگ غزه محکوم کرده‌اند و استدلال می‌کنند که آنکارا مسئول بخشی از رنج فلسطینیان است.

چرخش سوریه به نفع ترکیه پس از قدرت‌گیری آنکارا در قفقاز جنوبی، به دنبال جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ رخ داد، جنگی که قدرت اتحاد آذربایجان-ترکیه را برجسته کرد و هم‌زمان نگرانی‌های ژئوپلیتیکی و امنیتی بزرگی برای تهران به همراه داشت.

ترکیه مصمم است که به نیروهای مسلح اسلام‌گرا، که اکنون حاکمان جدید دمشق هستند، کمک کند تا کنترل خود را بر سراسر سوریه تثبیت کنند. آنکارا در سوریه پتانسیل ایجاد یک دولت قدرتمند و یکپارچه را می‌بیند، دولتی که طرفدار ترکیه باشد و با منافع بلندمدت آنکارا همسو باشد.

با این حال، ترکیه ادعا کرده نگران این است که ایران از یگان‌های مدافع خلق (YPG)، گروه مسلحی که به حزب کارگران کردستان (PKK) مرتبط است، حمایت کند، گروهی که از دیدگاه امنیتی، بزرگ‌ترین نگرانی آنکارا در سوریه محسوب می‌شود. علاوه بر این، سیاستمداران ترکیه وضعیت لاذقیه، طرطوس و سایر مناطق غربی سوریه را به دقت زیر نظر دارند، زیرا در صورت تجزیه‌ بیشتر سوریه، امکان تشکیل یک دولت علوی مستقل تحت حمایت جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که می‌تواند دولت جدید دمشق را از بخش بزرگی از سواحل مدیترانه جدا کند.

سابقه‌ مدیریت تنش‌ها

هرچند ترکیه در سوریه در برابر جمهوری اسلامی ایران و روسیه قدرت بیشتری به دست آورده است، اما آنکارا می‌داند که تهران در سوریه‌ی پسااسد هنوز ابزارهایی در اختیار دارد که می‌توانند دولت جدید سوریه را به چالش بکشند و گذار شکننده‌ این کشور جنگ‌زده را پیچیده‌تر کنند.

در این چارچوب، ترکیه و ایران احتمالاً علاقه‌مند خواهند بود که از تبدیل شدن تنش‌های مرتبط با سوریه به یک بحران بزرگ در روابط دوجانبه‌شان جلوگیری کنند و حتی ممکن است به دنبال راه‌هایی برای پیشبرد منافع مشترک از طریق همکاری باشند.

برای این رویکرد سابقه‌ای وجود دارد.

به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۷، ترکیه، ایران و روسیه در قزاقستان گرد هم آمدند تا فرایند آستانه را برای حل بحران سوریه آغاز کنند. بدون شک، واقعیت امروز سوریه با وضعیت این کشور در سال ۲۰۱۷ تفاوت دارد. اما فرایند آستانه نشان داد که آنکارا و تهران، علی‌رغم تضاد منافعشان در بحران سوریه، می‌توانند به عنوان دو قدرت منطقه‌ای در مذاکراتی برای حل درگیری‌ها مشارکت کنند.

امکان همسویی منافع

سیاست خارجی اسرائیل در قبال سوریه‌ پسااسد می‌تواند نقشی در همسو کردن منافع ترکیه و ایران ایفا کند. در این مرحله، مشخص نیست که آیا لفاظی‌های ضداسرائیلی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به اقدامات عملی‌تر تبدیل خواهند شد و این اقدامات چگونه پیش خواهند رفت.

بااین‌حال، ترکیه و دولت جدید سوریه در حال بررسی یک پیمان دفاعی هستند که ممکن است شامل استفاده از پایگاه‌های هوایی ترکیه در مرکز سوریه باشد. این مسئله می‌تواند تنش‌ها میان ترکیه و اسرائیل را افزایش دهد و پیامدهای مختلفی داشته باشد. اگرچه درگیری نظامی مستقیم میان ترکیه و اسرائیل در خاک سوریه در حال حاضر بعید به نظر می‌رسد، اما تشدید اصطکاک میان این دو متحد آمریکا احتمالاً به نفع جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.

وزیر امور خارجه‌ اسرائیل، گیدئون ساعر، اخیراً ترکیه را متهم کرده که جریان‌های مالی ایران به حزب‌الله لبنان را تسهیل می‌کند. اگر این ادعا درست باشد، به این معنا خواهد بود که ترکیه به جمهوری اسلامی ایران کمک می‌کند تا نفوذ خود را در شرق مدیترانه حفظ کند. ایالات متحده نیز شرکت Mira Ihracat Ithalat Petrol مستقر در ترکیه و مدیر اجرایی آن را به دلیل «ارائه‌ حمایت مالی حیاتی» به شبکه‌ای مالی که بین ایران و حزب‌الله فعالیت دارد، تحریم کرده است.

برخی تحلیلگران اشاره کرده‌اند که پس از سقوط اسد، ایران ممکن است به دنبال استفاده از حریم هوایی ترکیه به عنوان مسیر جایگزین برای انتقال تسلیحات به حزب‌الله باشد. با این‌حال، هنوز مشخص نیست که آیا آنکارا حاضر خواهد شد چنین نقشی را برای جمهوری اسلامی ایران و حزب‌الله ایفا کند یا خیر.

گذار شکننده‌ی سوریه موقعیت منطقه‌ای آنکارا را تقویت خواهد کرد، اما این مسئله می‌تواند روابط حساس ترکیه و ایران را پیچیده‌تر کند. درحالی‌که دولت ترامپ به‌وضوح تمایل دارد که نفوذ ترکیه در سوریه به‌عنوان سدی در برابر جمهوری اسلامی ایران عمل کند، بعید است که آنکارا سیاستی کاملاً همسو با استراتژی فشار حداکثری ۲.۰ ایالات متحده در قبال ایران اتخاذ کند.

سیاستمداران ترکیه، که منافع زیادی در جلوگیری از درگیری مستقیم با ایران دارند، احتمالاً از تغییر موازنه‌ قدرت در سوریه به نفع خود بهره خواهند برد، و درعین‌حال گفت‌وگوی سازنده‌ای با جمهوری اسلامی ایران را حفظ کرده و نگرانی‌های امنیتی تهران درباره‌ مسائل مرتبط با سوریه را نیز در نظر خواهند گرفت.