اثر یارانه ناپدید شد/ بررسی سیاست تنفس مصنوعی برای کاهش فقر و نابرابری

به گزارش اکوایران، روند ضریب جینی و جمعیت زیر خط فقر مطلق کشور در حدود دو دهه گذشته به‌طور مستقیم از پرداخت یارانه‌ها اثر پذیرفته است. به‌طوری‌که، در دورانی که یارانه پرداخت شده، ضریب جینی و تعداد افراد زیر خط فقر کاهش یافته است. در سال ۸۹، با هدفمندسازی یارانه‌ها، تعداد جمعیت زیر خط فقر مطلق از حدود نیم میلیون نفر به ۶۰ هزار نفر کاهش یافت و کمترین ضریب جینی نیز در این دوره به ثبت رسیده است.

در دوره‌هایی، با وجود کاهش تعداد افراد زیر خط فقر مطلق، ضریب جینی افزایش یافته است. این اتفاق ممکن است به دلیل افزایش نابرابری در دهک‌های میانی و بالا رخ داده باشد. زیرا افراد زیر خط فقر مطلق در دهک‌های اول و دوم درآمدی قرار دارند و ضریب جینی کل دهک‌های درآمدی را شامل می‌شود.

خط فقر مطلق از زبان بانک جهانی

طبق تعریف بانک جهانی در سال ۲۰۲۲، بر حسب برابری قدرت خرید (PPP) کشورها، افرادی که روزانه هزینه‌ای کمتر از ۲.۱۵ دلار دارند، زیر خط فقر زندگی می‌کنند و برای تامین نیازهای اولیه زندگی خود دچار مشکل هستند. در واقع، خط فقر برابر با ۲.۱۵ دلار است.

خط فقر مطلق به حداقل سطح درآمدی گفته می‌شود که برای تامین نیازهای اساسی زندگی، مانند غذا، مسکن، پوشاک، بهداشت و آموزش، لازم است. افرادی که درآمدشان کمتر از این حد باشد، قادر به تامین ضروری‌ترین نیازهای خود نیستند و در معرض شرایط سخت زندگی، سوءتغذیه، بیماری و بی‌خانمانی قرار می‌گیرند. از آنجایی که هزینه مسکن بخش عمده‌ای از درآمد را می‌گیرد، به عنوان شاخصی برای تعیین خط فقط مطلق نیز در نظر گرفته می‌شود.

بر اساس جدیدترین داده‌های مرکز آمار، در سال ۱۴۰۲، حدود ۲۳۰ هزار و ۳۸۸ نفر در کشور زیر خط فقر زندگی می‌کردند. تعداد این افراد از سال ۹۹ تا ۱۴۰۲ نزولی بوده و به سطوح اواسط دهه ۹۰ رسیده است.

آخرین وضعیت نابرابری در کشور

یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی برای سنجش نابرابری در جامعه، ضریب جینی است. این معیار برای سنجش توزیع ثروت یا درآمد به کار می‌رود. ضریب جینی به صورت عددی بین ۰ و ۱ (یا بین ۰ تا ۱۰۰ درصد) بیان می‌شود؛ عدد صفر نشان‌دهنده توزیع کاملا برابر درآمدها یا ثروت‌ها در جامعه است، در حالی که عدد یک نشان‌دهنده بیشترین نابرابری ممکن است، یعنی زمانی که تمام درآمد یا ثروت در دست یک فرد یا گروه متمرکز است.

شایان ذکر است که کاهش ضریب جینی به معنای کاهش نابرابری است و ممکن است مردم همه با هم فقیرتر یا ثروتمندتر شده باشند. همچنین، ممکن است وضعیت اجتماعی و اقتصادی مردم به شکلی تغییر کرده باشد که ضریب جینی ثابت باقی بماند. به همین دلیل، ضریب جینی به تنهایی شاخصی کافی برای سنجش عدالت و نابرابری نیست و باید به شاخص‌های دیگر نیز توجه داشت.

ضریب جینی کشور در سال ۱۴۰۲، برابر با ۳۸.۲ درصد بوده و در مقایسه با سال گذشته افزایش قابل توجهی داشته است. با توجه به اینکه تعداد افراذ زیر خط فقر مطلق کاهش یافته، می‌توان گفت که ممکن است این افزایش نابرابری از سمت وخیم شدن وضعیت زندگی مردم در دهک‌های بالاتر اتفاق افتاده باشد. چرا که افراد زیر خط فقر مطلق در دهک‌های درآمدی ابتدایی قرار دارند.

وضعیت فقر و نابرابری در دهه ۸۰

از سال ۸۴ تا ۱۴۰۲، به‌طور کلی ضریب جینی و تعداد افرادی که زیر خط فقر کاهش یافته است. در دوره مورد بررسی، بیشترین ضریب جینی در سال ۸۵ با ۴۱.۷۷ درصد ثبت شده است. در این سال، تعداد افرادی که زیر خط فقر بوده‌اند، کاهش یافته است. افزایش ضریب جینی می‌تواند بیانگر افزایش نابرابری از سمت دهک‌های میانی و بالاتر باشد.

بیشترین تعداد افراد زیر خط فقر در سال ۸۸ بوده‌اند که رقمی معادل ۶۸۸ هزار و ۳۰۰ نفر بوده است. در مقایسه با اواسط دهه ۸۰، در این سال ضریب جینی کاهش قابل توجهی داشته و از کانال ۴۰ درصد به کانال ۳۰ درصد رسیده است. در واقع، با وجود افزایش فقرا، نابرابری کاهش یافته است. این اتفاق ممکن است به این دلیل افتاده باشد که کاهش قدرت خرید در همه دهک‌ها رخ داده و به عبارت دیگر، همه با هم فقیر شده‌اند.

اثر یارانه بر فقر و نابرابری کشور

با هدفمندی یارانه‌ها در سال ۸۹، هم ضریب جینی و هم تعداد جمعیت زیر خط فقر تا اوایل دهه ۹۰ نزولی بوده است. به‌طوری‌که، در سال ۹۱ تعداد افراد زیر خط فقر مطلق ۶۰ هزار و ۸۶۶ نفر بوده است. همچنین، کمترین ضریب جینی در سال ۹۲ با ۳۵.۱۲ درصد ثبت شده است. با وجود آغاز تحریم‌ها در اوایل دهه ۹۰، تا این سال هنوز تورم اثر کمکی یارانه‌ها را خنثی نکرده بود و بدین جهت نابرابری و فقر در این دوره کاهش یافته است.

با توافق برجام در سال ۹۴، شرایط اقتصادی و سیاسی کشور باثبات بوده و به همین دلیل تغییرات قابل توجهی در تعداد افراد زیر خط فقر مشاهده نمی‌شود. با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها و تورم، تعداد افراد زیر خط فقر مطلق تقریبا دو برابر شده و از حدود ۲۱۹ نفر در سال ۹۶ به ۴۱۸ هزار نفر در سال ۹۷ رسیده‌اند.

در سال ۹۸، به دنبال افزایش قیمت بنزین، مقدار یارانه‌ای معیشتی به ۱۰۰ هزار تومان افزایش یافت. با این اتفاق، ضریب جینی و تعداد افراد زیر خط فقر مطلق کاهش یافته است. در سال ۹۹، جمعیت زیر خط فقر مطلق به حدود ۶۵۹ هزار نفر رسیده است. از آنجایی که این افراد در دهک‌های پایین درآمدی قرار دارند و درآمد آنها عمدتا از محل شغل‌های غیرماهرانه است، با آغاز همه‌گیری کرونا وضعیت اشتغال این افراد به خطر افتاده است. با کاهش درآمد در این دوره، تعداد افراد زیر خط فقر مطلق افزایش یافته است.

جراحی اقتصادی با فقر و نابرابری چه کرد؟

به واسطه حذف ارز ترجیحی در سال ۱۴۰۱ توسط دولت سیزدهم، تورم به طور قابل توجهی افزایش یافت. به‌همین دلیل، مقدار یارانه‌های معیشتی در این سال افزایش یافته است. یارانه دهک‌های اول تا سوم به ۴۰۰ هزار تومان و یارانه دهک‌های چهارم تا نهم به ۳۰۰ هزار تومان افزایش یافته است. به دنبال این اتفاق، تعداد افراد زیر خط فقر و ضریب جینی کاهش یافته است.

به‌طور کلی، شاخص‌های فقر و نابرابری به طور مستقیم از پرداخت یارانه تاثیر می‌پذیرند و بر وضعیت معیشتی و قدرت خرید مردم، بویژه دهک‌های پایین‌تر، اثر دارد.