سیاست بهینه ایران در جنگ اوکراین

به گزارش اکوایران، مجمع عمومی سازمان ملل متحد روز چهارشنبه در مورد قطعنامه‌ای رای‌گیری کرد که روسیه را به دلیل حمله به اوکراین و قرار دادن دفاع هسته‌ای خود در حالت آماده‌باش بالا محکوم می‌کند. اگرچه قطعنامه از نظر قانونی الزام‌آور نیست، اما 193 کشور عضو در این رای گیری شرکت کردند که به عنوان معیاری برای انزوای روسیه می تواند بسیار نمادین باشد. 

این قطعنامه، با ۱۴۱ رای موافق، ۵ رای مخالف و ۳۵ رای ممتنع تصویب شد. ایران از جمله ۳۵ کشوری بود که رأی ممتنع دادند و ۵ کشور مخالف قطعنامه عبارتند از: روسیه، کره شمالی، اریتره، بلاروس و سوریه. اما معنای این رأی ایران در وضعیت کنونی چیست؟

خبرگزاری الجزیره در گزارشی به موضع ایران در قبال این بحران پرداخته و نوشته است: در حالی که ایران می‌گوید مخالف جنگ در اوکراین است، به طور کامل عملیات نظامی روسیه را محکوم نمی‌کند، در عوض غرب را به دلیل حضور ناتو در منطقه و گسترش آن مقصر می‌داند.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در اولین واکنش خود پس از حمله روسیه به اوکراین گفت که این بحران «ریشه در تحریکات ناتو» دارد. وی در توئیتی نوشت که ایران جنگ را راه حل نمی بیند و خواستار آتش بس فوری و «راه حل سیاسی و دموکراتیک» شد، بدون استفاده از کلماتی مانند «تهاجم» برای توصیف وضعیت.

سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در بیانیه‌ای مشابه اما کمی طولانی‌تر افزود: منطقه اوراسیا به دلیل تحرکات ناتو به رهبری آمریکا در آستانه ورود به یک بحران فراگیر است.

این در راستای چندین بیانیه دیگر وزارت خارجه ایران بود که طی چند هفته گذشته صادر کرد، در حالی که مقامات ارشد مانند ابراهیم رئیسی رئیس جمهور از اظهار نظر خودداری کردند.

دلایل این واکنش آرام و محتاطانه ایران به حمله به اوکراین را می‌توان در روابط ایران با روسیه در چند دهه گذشته، روابط تیره‌تر این کشور با غرب و تحولات در سراسر خاورمیانه جستجو کرد.

الگوی چند دهه‌ای

به گفته حمیدرضا عزیزی، عضو مدعو در مؤسسه امور بین‌الملل و امنیتی آلمان، «روند روابط ایران و روسیه در چند دهه گذشته الگوی واکنش ایران به اقدامات نظامی روسیه در همسایگی نزدیک خود را نشان می‌دهد».

عزیزی به الجزیره گفت: «به طور کلی، ایران هرگز تجاوزات خارجی روسیه را محکوم نمی‌کند، اما در عین حال هرگز سرزمین‌هایی را که مسکو تحت کنترل درآورده است، به رسمیت نمی‌شناسد». به گفته وی، این همان چیزی است که ما در جنگ 2008 گرجستان، الحاق کریمه به روسیه در سال 2014 و اکنون در مورد شرق اوکراین شاهد بودیم.

عزیزی گفت: با توجه به افزایش خصومت‌ها بین تهران و غرب در زمینه‌های مختلف از جمله برنامه هسته‌ای و نفوذ منطقه‌ای، ایران روی حمایت روسیه در عرصه بین‌المللی حساب می‌کند.

وی افزود: روابط ایران با روسیه به ویژه در دهه گذشته تقویت شده است و تهران نمی‌خواهد این چشم‌اندازها را به خطر بیندازد.

اخیراً، رئیس جمهور ایران ماه گذشته برای یک سفر دو روزه در مسکو بود که طی آن هم او و هم ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه حمایت خود را از روابط نزدیکتر اعلام کردند.

ایران می‌خواهد تجارت دوجانبه را در آینده قابل پیش‌بینی از سطح کنونی که حدود 3.5 میلیارد دلار است به حداقل 10 میلیارد دلار برساند، به کمک روسیه برای تکمیل پروژه نیروگاه هسته‌ای در هرمزگان چشم دوخته است و در حال تجدید یک قرارداد جامع 20 ساله است که سال گذشته منقضی شد.

این بدان معنا نیست که دو کشور از پتانسیل همکاری‌های منطقه‌ای به ویژه در سوریه، افغانستان و یمن استفاده می کنند.

این در حالی است که روابط ایران با اوکراین در اوایل سال 2020 به طور قابل توجهی تحت تاثیر قرار گرفت، زمانی که پدافند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یک پرواز خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین را بر فراز تهران، در میان سردرگمی حمله موشکی به دو پایگاه آمریکایی در عراق که ساعاتی قبل رخ داده بود، سرنگون کرد.

ایران گفته است که این حادثه ناشی از «خطای انسانی» بوده و چندین دور مذاکره با کیف داشته است، اما اوکراین و چهار کشور دیگر که شهروندان خود را در این پرواز از دست داده‌اند، تهران را به امتناع از شرکت در گفت‌وگوی معنادار متهم کرده‌اند و مدعی شده‌اند  این پرونده را از طریق قوانین بین المللی پیگیری می‌کنند.

ملاحظات محلی، اصل تمامیت ارضی و حاکمیت ملی

عزیزی گفت: رویکرد ایران در قبال بحران اوکراین ابعاد محلی نیز دارد.

وی گفت که رهبران ایران از گفتمان ضد غربی روسیه حمایت می‌کنند و آن را نشانه زوال غرب می دانند.

او گفت: در همین راستا، به بخش‌های غرب‌گرای جامعه و حوزه سیاسی ایران و همچنین عموم مردم پیامی می‌دهد که نمی‌توان به غرب اعتماد کرد، چراکه شرکای خود را در زمانی که به کمک آنها بیشتر نیاز است، ترک می‌کنند.

از سوی دیگر، عزیزی گفت که ایران آشکارا از کمپین‌های نظامی روسیه حمایت نمی‌کند، زیرا ممکن است روزی در برخی از استان‌های مرزی‌اش که احساسات جدایی‌طلبانه وجود دارد، علیه خود ایران استفاده شود.

به عبارت دیگر، ایران به اصل تمامیت ارضی و حاکمیت ملی پایبند است.

تغییر ادراکات و موازنه قوای طرف‌ها در مذاکرات وین

در همین حال باید در نظر داشت که تهاجم روسیه به اوکراین، دیپلماسی برای احیای برجام را در آخرین مرحله به خطر می اندازد، و اکنون این جنگ در اروپا است که بر تلاش‌ها برای دستیابی به یک توافق نزدیک برای احیای برجام، سایه افکنده است.

علیرغم تلاش برای فاصله‌گذاری میان احیای برجام و موضوعات حاشیه‌ای (حتی بحث مبادله زندانیان که در مسیر موازی و نه یکسان با مذاکرات برجامی دنبال می‌شود)، جنگ در اوکراین، موضوعی نیست که بتوان از تأثیر آن بر مذاکرات وین چشم‌پوشی کرد، زیرا قدرت های جهانی بر سر میز مذاکره خود را در طرف مقابل بزرگترین بحران امنیتی اروپا از زمان جنگ جهانی دوم می‌بینند.

در واقع بحران اوکراین به نوبه خود معادلات و موازنه قوا در میان طرف‌های مذاکره‌کننده و بینش آن‌ها در نسبت میان روند جاری و جنگ اوکراین را تغییر داده است. با وجود پیشرفت‌های مهم، ایران و ایالات متحده هنوز باید اختلافات کلیدی باقی مانده را در حالی‌که میانجیگران اروپایی و روسی وارد درگیری با یکدیگر شده‌اند، از بین ببرند. 

به نوشته رویترز، در میان دیپلمات‌ها نگرانی‌هایی وجود دارد که اختلاف نظر اروپا، واشنگتن و مسکو بر سر حمله روسیه به اوکراین می‌تواند اتحاد بین قدرت‌های مذاکره‌کننده با ایران را تضعیف کند. دیپلمات‌ها گفته‌اند، علی باقری کنی، مذاکره‌کننده ارشد ایران، صبح دوشنبه با مواضعی وارد وین شد که می‌توان درباره دشواری تعامل با همتایان غربی‌‌اش مطمئن بود.

بحران اوکراین قیمت نفت را برای اولین بار در هشت سال گذشته به بالای 100 دلار در هر بشکه رسانده است و فشار سیاسی بر رئیس جمهور بایدن را انباشته کرده است. یک توافق هسته ای در نهایت می تواند منجر به بازگشت بیش از یک میلیون بشکه نفت ایران به بازارهای جهانی شود و به طور بالقوه قیمت ها را کاهش دهد.

هنری روم، تحلیلگر خاورمیانه و متخصص ایران در گروه اوراسیا، یک شرکت مشاوره ریسک سیاسی، گفت: «جنگ احتمالاً به ایران دست قوی‌تری در مذاکرات می‌دهد و این خطر را افزایش می‌دهد که تهران بیش از حد از آن استفاده کند».

شمشیر دو لبه

این بحران ممکن است به مثابه شمشیر دولبه برای ایران، قدرت‌های جهانی و ماراتن دیپلماتیک ۱۰ ماهه آن‌ها برای بازگشت متقابل به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، عمل کند؛ از یک‌سو می‌تواند با تشدید فوریت و ضرورت توافق، موفقیت را ناگزیر کند، به ویژه اینکه طرف غربی اصلاً دوست ندارد در بحبوحه بزرگترین رویارویی نظامی اروپا از زمان جنگ‌جهانی دوم، درگیر یک بحران پیچیده در خاورمیانه شود. 

اما از سوی دیگر این خطر را به همراه دارد که یکی از طرف‌های برجام، جنگ اوکراین را به عنوان موقعیتی برای بهبود اهرم مذاکراتی خود تلقی کند و بیش از حد پیش برود، و یا اینکه ولادیمیر وی. پوتین، تصور کند می تواند این مذاکرات را به عنوان یکی از مهره‌های بازی خود در تقابل و گروکشی با غرب، به گروگان بگیرد.

دنیل لاریسون، یکی از سردبیران Antiwar.com  می‌گوید:«اگر مسکو تلاش کند از احیای برجام به عنوان ابزار چانه زنی با غرب استفاده کند، جنگ روسیه و اوکراین می تواند دیپلماسی ایران را از مسیر خود خارج کند و در نهایت با شکست مواجه شود، در صورت مرگ برجام، اروپای شرقی احتمالا تنها منطقه ای نخواهد بود که توسط دوره‌های جدید بی ثباتی تحت تاثیر قرار می‌گیرد».

​

تقابل غرب و شرق به مذاکرات وین می‌کشد؟

به نوشته الجزیره، به گفته دیپلمات ها، تشدید قابل توجه بحران اوکراین در حالی صورت می گیرد که مذاکرات در وین برای احیای برجام وارد "پایان بازی" خود شده است.

سید مصطفی خوش چشم، تحلیلگر مسائل ایران در تهران که در حال حاضر بر مذاکرات وین متمرکز است، گفت که جنگ اوکراین به تازگی آغاز شده است و به زمان بیشتری نیاز دارد تا مستقیماً بر مذاکرات در پایتخت اتریش تأثیر بگذارد.

اما او به الجزیره گفت هم اوکراین و هم برجام، مسائل امنیتی و «بحران هایی هستند که توسط آمریکا ساخته شده اند». در واقع، همانگونه که خروج آمریکا از برجام، واکنش ایران را برانگیخت، گسترش ناتو تا مرزهای روسیه نیز منجر به تحریک مسکو شد.

نزدیک‌تر شدن روابط تهران-مسکو؟

خوش چشم گفت: «به نظر می‌رسد این در نهایت منجر به نزدیک‌تر شدن روسیه به ایران و گسترش حمایت‌های خود از ایران می‌شود».

وی افزود این می‌تواند شامل همکاری‌های اقتصادی نزدیک‌تر با وجود تحریم‌های آمریکا باشد، زیرا روسیه اکنون به شدت توسط غرب تحریم شده است.

این تحلیلگر گفت که بحران اوکراین همچنین می تواند به همکاری امنیتی و نظامی نزدیک ایران و روسیه به ویژه در سوریه منجر شود.

وی خاطرنشان کرد که اسرائیل روابط مستحکمی با روسیه ایجاد کرده است، اما حمایت این کشور از بلوک غرب در اوکراین می تواند آن را به خطر بیندازد.

خوش چشم گفت: «در عین حال، مورد اوکراین می‌تواند به این معنا باشد که دست ایالات متحده در وین ضعیف‌تر خواهد بود و احتمال بیشتری برای دادن امتیاز وجود خواهد داشت، زیرا قدرتش رو به افول است - که نمود آن را در خروج از افغانستان و خروج تدریجی از عراق دیدیم».

او گفت: «این همان ایالات متحده دهه 1980 و 1990 نیست که بتواند در چندین جبهه بجنگد».

پس از تقریباً 10 ماه، انتظار می رود که مذاکرات در وین طی چند روز به نتیجه برسد - یا از هم بپاشد. همه طرف‌ها گفته‌اند که درباره بیشتر موضوعات در وین به توافق رسیده‌اند، اما تا زمانی که درباره همه چیز توافق نشود، هیچ توافقی حاصل نمی‌شود.

ابهام در نتیجه مذاکرات وین

درحالی‌که مذاکره‌کنندگان ارشد کشورهای درگیر مذاکرات احیای برجام در وین از اواسط فوریه نسبت به احتمال حصول توافق، ابراز امیدواری کرده‌اند، اقدام نظامی پیش‌بینی‌شده روسیه علیه اوکراین، ممکن است پایان خوش این ماراتن دیپلماتیک را به خطر یا دست‌کم به تأخیر بیاندازد و تلاش‌های ۱۰ ماهه برای احیای توافقی که دونالد ترامپ با خروج از آن بحران آفرید را به باد دهد. 

به نوشته واشنگتن پست، تحلیلگران می گویند که شکست در وین باعث بی ثباتی بیشتر جهان می شود و خطر یک مسابقه تسلیحات هسته ای جدید در خاورمیانه و شاید یک جنگ دیگر را به همراه خواهد داشت. 

لیز اسلای، روزنامه نگار واشنگتن‌پست گزارش داد: تهاجم روسیه به اوکراین بر مذاکرات برای احیای برجام سایه افکنده است، مذاکراتی که فراتر از ضرب الاجل فرضی که در روز سه شنبه تمدید شد، در میان شک و تردیدهای فزاینده مبنی بر اینکه اساساً توافقی در دیدرس است، قرار دارد.

مذاکره‌کنندگان اروپایی هشدار داده بودند که در صورت عدم توافق تا روز دوشنبه، آماده کناره‌گیری از مذاکرات هستند. روز دوشنبه، ایالات متحده به این هشدار پیوست و ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه به خبرنگاران در واشنگتن گفت که دولت بایدن نیز «آماده است در صورتی که ایران ناسازگاری برای پیشرفت نشان دهد، کناره گیری کند». سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران  در واکنش به این هشدار، در توییتر خود نوشت: «ایران مایل به توافق است اما برای همیشه منتظر نخواهد ماند». خبرگزاری رسمی ایران، ایرنا هشدار داد: «نتیجه بدون توافق به اندازه دستیابی به یک توافق بالقوه محتمل است، زیرا برخی از حداقل‌های خواسته‌های ایران برآورده نشده است».

تلاطم اجتناب‌ناپذیر لحظات آخر

به نوشته این روزنامه، تحلیلگران می گویند که تهدیدها ممکن است فقط بخشی از حاشیه‌های اجتناب ناپذیر لحظه آخری باشد که معمولاً با ساعات پایانی مذاکرات همراه است. هنری روم در یادداشتی برای گروه اوراسیا نوشت: «مذاکرات احتمالاً در روزهای آینده متلاطم‌تر خواهند شد، که با تهاجم روسیه به اوکراین تشدید می‌شود و تأکید می‌کند که چشم‌انداز شکست واقعی است».

علی واعظ از گروه بین المللی بحران می‌گوید نگرانی این است که ایران به دلیل فروپاشی روابط بین ایالات متحده و روسیه و افزایش قیمت نفت برای امتیازات جدید فشار بیشتری بیاورد، با این فرض که قیمت های بالای نفت واشنگتن را مستاصل‌تر از قبل خواهد کرد. واعظ گفت جنگ اوکراین قیمت نفت را به بالای 100 دلار رسانده و مصرف کنندگان در ایالات متحده و سراسر جهان را به دردسر انداخته و سیاستمداران را تحت فشار قرار داده است. و بازگشت نفت ایران به بازارهای جهانی می تواند قیمت ها را تا 10 درصد کاهش دهد.

اسفندیار باتمانقلیج از شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا گفت: «پس از اقدام در بسیاری از موارد قبلی برای نجات گفت‌وگوها از فروپاشی، روسیه نیز که روابطش با غرب قطع شده است به طور بالقوه می‌تواند به یک خرابکار تبدیل شود. او گفت که با این وجود، احیای توافق همچنان برای همه طرف‌های درگیر از جمله روسیه منطقی است».

به گفته باتمنقلیج «این یک وضعیت واقعاً عجیب است. ما بالاخره چند هفته پیش به نقطه‌ای رسیدیم که همه طرف‌ها واقعاً معتقد بودند که یک توافق در دسترس است. و اکنون محیط بین المللی تغییر کرده است».