به گزارش اکوایران، همزمان با آغاز جنگ در اوکراین، شاهد بن بست در مذاکرات احیای برجام هستیم. خبرگزاری رویترز از قول منابع مطلع گزارش داده مقامات کشورهای غربی به احیای توافق هسته‌ای امیدی ندارند و به دلیل اختلاف شدید قدرت‌های بزرگ جهانی در مورد جنگ در اوکراین ناگزیرند راه‌های جدیدی برای مواجهه با فعالیت‌های هسته‌ای ایران پیدا کنند.

در این میان بسیاری از ناظران ضمن آن که متذکر شده اند که شکست در احیای برجام پتانسیل چه سناریوهای خطرناکی را در بطن خود دارد، تلاش داشته اند که راههایی را برای نهایی شدن توافق ارائه کنند. علی هاشم، کارشناس مسائل ایران و پژوهشگر دانشگاه لنکستر که مذاکرات احیای برجام را از نزدیک دنبال می کند، با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیل المانیتور با عنوان «دیپلماسی منطقه ای می تواند بن بست سپاه ایران را بشکند» استدلال کرده دیدگاه های متعارف در مورد چگونگی غلبه بر این معضل به راه حلی عملی منجر نخواهد شد و برای احیای توافق 2015 نیاز به نگاهی خارج از چارچوب است.

برجام چشم انتظار تنها یک معجزه

صدای اذان در کوچه‌های پرپیچ و خم بازار کوچک‌ تهران در شمال پایتخت، می‌پیچد. در بازار تجریش، علی‌رغم تحریم‌های سنگین و کاهش ارزش پول ایران، مغازه‌ها مملو از مشتری هستند. برخی نشانه های مثبت وجود دارد که بر اساس آن به رغم تورم 40 درصدی در سال 2022، صندوق بین المللی پول رشد 2.5 درصدی را برای اقتصاد کشور پیش بینی کرده است.

امیدها برای احیای توافق هسته‌ای 2015 تا پایان فوریه -زمانی که جنگ در اوکراین در مرگز توجهات قرار گرفت- زیاد بود، هر چند که به نظر می رسید هیچ سازش روشنی در مورد اینکه آیا و چگونه دولت بایدن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را از فهرست(ادعایی) تروریسم وزارت خارجه های خارجه حذف کند یا خیر وجود نداشت.

اما این روزها، امید اندکی وجود دارد که معجزه ای رخ دهد و ایالات متحده یا ایران را متقاعد شوند امتیازی بدهند که احیای توافق را تسهیل کند. در حالی که تمام جنبه‌های فنی توافق طی ماه‌های گذشته روشن شده، میراث دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا همچنان مانع از دستیابی مذاکره‌کنندگان به توافق می‌شود و ممکن است برنامه هسته‌ای ایران به سمت شکست هسته‌ای پیش برود.

تهران خروج سپاه از فهرست مذکور را را پیش نیاز هر توافقی می داند، در حالی که ایالات متحده آن را موضوعی نامربوط به توافق هسته ای می داند. چه تهران را مسئول بدانیم و چه واشنگتن را، بدیهی است که موضوع بر سر میدان مینی است که تصمیم گیرندگان در هر دو پایتخت می خواهند از آن اجتناب کنند.

تشدید تنش با عملیات ترویستی؛ امر مصالحه ناپذیر

حمله هواپیمای بدون سرنشین و ترور سردار قاسم سلیمانی منجر به ایجاد تنش بی سابقه بین ایالات متحده و ایران شد. یک منبع نزدیک به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که نخواست نامش فاش شود به المانیتور گفت: «ترور سردار سلیمانی بر اساس برچسب گذاری سپاه به عنوان یک سازمان تروریستی بوده و باقی ماندن این سازمان  یا سپاه قدس در این لیست ها به معنای پذیرش حق ترور فرماندهان آن  چه حالا و چه بعد، خواهد بود».

مقامات ایرانی وعده داده اند که انتقام این عملیات تروریستی را بگیرند. در جریان جلسه استماع کمیته روابط خارجی سنا در 26 آوریل، سناتور تد کروز از آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه پرسید که آیا درست است که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی فعالانه در تلاش برای قتل مقامات ارشد سابق ایالات متحده است؟ بلینکن به طور مبهم پاسخ داد: «تهدید مستمری علیه مقامات فعلی و گذشته آمریکا وجود دارد». در همین ماه مارس، وزارت امور خارجه به کنگره اعلام کرد ماهانه بیش از 2 میلیون دلار برای تامین امنیت 24 ساعته پمپئو و یکی از دستیاران ارشد سابقش که هر دو با تهدیدهای «جدی و معتبر» از سوی ایران مواجه هستند، پرداخت می کند.

یک منبع نزدیک به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به المانیتور گفت که ایالات متحده پیشنهاد داده این سازمان را از فهرست خارج کند در ازای این که ایران تضمین دهد به تلاش های خود برای انتقام نسبت به ترور سردار سلیمانی پایان خواهد دهد. این منبع تاکید کرده این چیزی است که ایران به هیچ قیمتی نمی تواند بر سر آن مصالحه کند.

پیشنهادی خارج از چارچوب متعارف

با وجود بسیاری از مسائل دیگری که بر سرنوشت توافق هسته ای سایه انداخته، واضح است که دیدگاه های متعارف در مورد چگونگی غلبه بر این معضل به راه حلی عملی منجر نخواهد شد. ممکن است برای احیای توافق 2015 نیاز به نگاهی خارج از چارچوب باشد، یا که شاید باید شرایط لازم برای ایجاد یک توافق جدید بر خاکستر توافق قبلی ایجاد شود.

از آنجایی که اکنون مسئله اصلی سپاه و نقشی آن در منطقه است، شاید خود این سازمان بتواند راه حل را ارائه دهد.

باربارا اسلاوین، عضو شورای آتلانتیک، در مصاحبه با المانیتور گفت: «بعید است ایران تضمین خاصی بدهد که دست از انتقام نسبت به آمریکایی هایی مسئول در عملیات ترور بکشد«. با این حال او یادآور شد: «تهران به دنبال تنش زدایی با رقبای عرب خود، به ویژه عربستان سعودی بوده و از آتش بس در یمن حمایت کرده است. بنابراین ایران می تواند بیانیه ای مبهم در مورد نیاز منطقه به حل مناقشات از طریق دیپلماسی صادر کند و در عین حال بی سر و صدا هرگونه توطئه در حال انجام علیه آمریکایی ها را کنار بگذارد».

به سوی تنش زدایی منطقه ای

همزمانی مذاکرات هسته‌ای با گفت‌وگوی ایران و عربستان می‌تواند راه را برای ابتکارات عملی باز کند. همسایگان عرب ایران نسبت به نقش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سوریه، یمن، لبنان و عراق حساس هستند. تنش‌زدایی منطقه‌ای می‌تواند فضا را برای یک آتش‌بس عملی ایجاد و در جبهه هسته‌ای راه حلی تسهیل کننده را ارئه کند، اما این چیزی نیست که کسی بتواند آن را تضمین کند.

عدنان طباطبایی، مدیر عامل اندیشکده کارپو مستقر در آلمان، معتقد است: «سپاه تنها نیروی نظامی است که سیاست های بازدارندگی و سیاست های جنگ نامتقارن ایران را در منطقه هدایت می کند». او به المانیتور گفت که هر چه تنش بین ایران و آمریکا بیشتر شود، ایران تمایل بیشتری برای اعمال فشار بر آمریکا و حفظ توانایی های بازدارندگی خود در منطقه خواهد داشت. به گفته او: «هرچه بتوان تنش های ایران و آمریکا را کاهش داد، هر قدر بتوان از شدت تنش بین ایران و عربستان سعودی کاست و به هر میزان که روابط با امارات بهبود یابد، ایران و رقبای بالقوه‌اش می‌توانند راهی روشنتر برای همزیستی مسالمت‌آمیز بیابند و در این صورت سپاه نیاز کمتری به اتخاذ و اجرای عملیات بازدارندگی در منطقه خواهد داشت. تنش‌زدایی منطقه‌ای به‌طور خودکار حضور منطقه‌ای سپاه را در همسایگی ایران کاهش می‌دهد و به همین دلیل است که معتقدم مذاکرات جاری ایران و عربستان مسیر بسیار خوبی پیش روی گروه 1+5 یا 4+1  برای احیای برجام می گذارد.

در تجریش، در مجاورت بازار، حرم امام زاده صالح قرار دارد. این حرم جایی است که دانشمندان هسته‌ای ترور شده در آن آرام گرفته‌اند. از جمله محسن فخری زاده، مردی که به عنوان پدر برنامه هسته ای ایران شناخته می شود که در 27 نوامبر 2020 در نزدیکی تهران ترور شد. حسن ایرلو، سفیر تهران در دولت تحت کنترل حوثی های مستقر در صنعا، که در اثر کووید-19 درگذشت هم در کنار فخری زاده آرمیده است. این تصویری تکان دهنده است از اینکه چگونه مسائل در ایران در هم تنیده شده اند، جایی که سیاست، رزم آوری و پیشرفت هسته ای به پهنای مرگ و زندگی در هم آمیخته شده اند.