توافق ایران و عربستان؛ سرآغاز پایان درگیری‌های منطقه‌ای؟

به گزارش اکوایران به نقل از اقتصادنیوز، از توافق  ایران و عربستان سعودی در پایان سال گذشته به عنوان رویدادی یاد می‌شود که می‌تواند منطقه را متحول کند.

ولی نصر و مارین فانتاپی با انتشار مقاله‌ای در فارین افرز با عنوان «نظم نوین در خاورمیانه؟» این توافق را از زاویه مناسبات منطقه‌ای بررسی کرده‌اند. این مقاله را در دو بخش ترجمه شده که در ادامه بخش اول آن ارائه می‌شود:

تحول در مناسبات منطقه؛ تمرد ریاض از خواست واشنگتن

در 6 مارس 2023، نمایندگان ایران و عربستان سعودی در پکن برای انجام مذاکرات با میانجی‌گری چین ملاقات کردند. چهار روز پس از آن، ریاض و تهران اعلام کردند که تصمیم به عادی‌سازی روابط دارند. این توافق مهم، پتانسیل تحول در خاورمیانه را از طریق ایجاد هم‌سویی مجدد قدرت‌های بزرگ، جایگزینی شکاف کنونی اعراب و ایران با برقراری شبکه پیچیده روابط، و در هم تنیدن مناسبات منطقه به جاه‌طلبی‌های جهانی چین دارد. برای پکن، این توافق جهشی بزرگ در رقابتش با واشنگتن محسوب می‌شود.

با این همه تصور نمی‌شد اوضاع بدین ترتیب پیش برود. این ایالات متحده بود که در سال 2021 ایران و عربستان سعودی را -به منظور کاهش تنش بین رقبای خلیج فارس، پیشبرد مذاکرات هسته‌ای و پایان دادن به جنگ در یمن- تشویق کرده بود تا گفتگوها را آغاز کنند. تهران و ریاض پنج دور گفتگوی مستقیم داشتند و گفتگوهای غیررسمی نیز پس از آن ادامه یافت.

اما در ادامه، جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده، در جریان سفر خود به عربستان سعودی در ژوئیه 2022، از شورای همکاری خلیج -اتحادیه بین دولتی متشکل از بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی- خواست برای مهار ایران به اسرائیل بپیوندد. اما دولت عربستان سعودی به جای اجابت چنین خواسته‌ای به چین روی آورد و شی جین پینگ، رئیس جمهور چین را میانجی بهتری برای مصالحه با تهران می دید.

سعودی‌ها معتقد بودند که مشارکت چین مطمئن‌ترین تضمین برای توافقی با دوام با ایران است، زیرا بعید است تهران با نقض چنین توافقی روابط خود با پکن را به خطر بیندازد. شی در جریان سفرش به ریاض در دسامبر 2022 این موضوع را با محمد بن سلمان، ولی‌عهد عربستان سعودی در میان گذاشت و سپس در فوریه 2023 در پکن با ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران دیدار کرد.

گفتگوهای تنگاتنگ بین ایران و عربستان سعودی دنبال شد که طی آن دو طرف بر سر مصالحه و عادی‌سازی روابط به توافق رسیدند. برای هر دو کشور، مداخله شخصِ شی بسیار مهم بود. هر دو روابط سیاسی و اقتصادی طولانی مدتی با پکن دارند و بدین ترتیب رئیس‌جمهور چین توانست به عنوان یک واسطه مورد اعتماد بین آن‌ها عمل کند.

پایان درگیری‌های منطقه‌ای

اگر این توافق به طور کامل اجرا شود، تهران و ریاض بار دیگر به هم نزدیک خواهند شد. در سال 2016، پس از آن‌که گروهی از مهاجمان سفارت عربستان در تهران را به آتش کشیدند، روابط دیپلماتیک بین دو کشور قطع شد. اکنون بر اساس توافق جدید، هر دو طرف سفارت‌های خود را بازگشایی خواهند کرد و گفته شده دولت عربستان سعودی به حمایت خود از شبکه تلویزیونی ایران اینترنشنال -که تهران آن را مسبب اعتراضات داخلی می‌داند- پایان خواهد داد.

هر دو طرف آتش‌بس آوریل 2022 در یمن را حفظ خواهند کرد و کار بر روی توافق‌نامه رسمی صلح برای پایان دادن به جنگ داخلی در آن کشور را آغاز خواهند کرد. ایران احتمالا نیروهای حوثی را متعادل کرده و آن‌ها را متقاعد خواهد کرد که حملات موشکی خود به عربستان سعودی را متوقف کنند. علاوه بر این، توافق خواستار تقویت روابط اقتصادی و دیپلماتیک بین ایران و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و آغاز گفتگوهای ایران و شرکای عرب آن برای ایجاد یک چارچوب جدید امنیتی منطقه‌ای است. این در حالی است که چین به نظارت بر همه این مراحل ادامه خواهد داد.

توافق ایران و عربستان پتانسیل پایان دادن به یکی از مهم‌ترین رقابت‌های منطقه و گسترش روابط اقتصادی در سراسر خلیج را دارد. ایران دیگر برای مقابله با اتحاد اعراب و اسرائیل که ایالات متحده امیدوار بود کار دشوار مهار این کشور را انجام دهد، احساس تنهایی نخواهد کرد. در عوض، این توافق پتانسیل این را دارد که ایران را به همسایگان عرب خود نزدیک‌تر کرده و به تدریج روابطش را در منطقه تثبیت کند. وزیر دارایی عربستان، محمد الجدان، با تاکید بر این وعده، متعهد شده که اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، عربستان آماده سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران است. رئیسی دعوت برای بازدید از ریاض در تاریخی نامشخص را پذیرفته که نشانه دیگری از قصد هر دو طرف برای تقویت روابط است. عواقب چنین رابطه ای به سرعت در حال توسعه برای منطقه ممکن است عمیق باشد.

نگاه تهران به شرق

هم تهران و هم ریاض معتقدند که از همکاری از طریق چین برای احیای روابط منطقه‌ای سود خواهند برد. برای هر دو کشور، همکاری با پکن یک پیشرفت جدید محسوب می‌شود. در سال 2015، اولویت ایران بهبود روابط با آمریکا و اروپا بود. این کشور مذاکره با همسایگان خود را مسئله‌ای فرعی می‌دانست. نتیجه کار برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بود که برنامه هسته‌ای ایران را در ازای لغو تحریم‌ها محدود کرد. پس از آن‌که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، حمایت آمریکا از برجام را در سال 2018 لغو کرد، عربستان سعودی و شورای همکاری خلیج فارس به اسرائیل نزدیک‌تر شدند، اقدامی که با حمله به تأسیسات نفتی عربستان در سال 2019 تسریع شد.

ایران نیز به نوبه خود تمرکز خود را تغییر داد و گزینه‌های جدیدی را ارائه کرد: تاکید بر بهبود روابط با همسایگان و تجارت منطقه‌ای. به همین منظور، تهران روابط کامل دیپلماتیک خود را با کویت و امارات در سال 2022 برقرار کرد. اما توافق پکن با سعودی‌ها جایزه بزرگ‌تری است که ایران به دنبال آن بوده است -یک گشایش واقعی به روی جهان عرب، که به زودی می‌تواند به بحرین و مصر نیز تعمیم یابد.

تهران از تعمیق نقش چین در خاورمیانه استقبال می‌کند زیرا این امر نفوذ آمریکا را در منطقه تضعیف می‌کند و رژیم تحریم‌های تحت رهبری ایالات متحده را که اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داده، تضعیف می‌کند.

برای این منظور، روابط بهتر با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، تهدید ناشی از توافق‌ ابراهیم با میانجیگری دولت ترامپ و گسترش جنگ سایه بین ایران و اسرائیل تا خلیج فارس را کاهش می‌دهد. اگرچه تهران ممکن است مایل به پذیرش روابط دوجانبه میان شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل باشد، اما نمی‌تواند ائتلاف نظامی اعراب-اسرائیل تحت حمایت ایالات متحده علیه خود را تحمل کند.

چنین اتحادی پس از شکست مذاکرات هسته‌ای با دولت بایدن، اعتراضات داخلی، حضور فزاینده اسرائیل در آذربایجان و شمال عراق و تمایل فزاینده کابینه راست‌گرای جدید اسرائیل برای تهران بیش از پیش تهدیدکننده خواهد بود.