به گزارش اکوایران، هشت سال پس از امضای برجام اولیه، اتحادیه اروپا همچنان به یک توافق رو به زوال پایبند است، در حالی که به نظر می رسد ایران و ایالات متحده در حال حرکت به سوی یک تفاهم غیررسمی هستند.

بازیگری غیرقابل جایگزین؟

به نوشته مارک مارتورل جونینت، پژوهش‌گر مسائل خاورمیانه در موسسه استیمسون، هشت سال پیش، فدریکا موگرینی، مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در حالی که این شورا به اتفاق آرا قطعنامه 2231 در مورد توافق هسته‌ای ایران را تأیید کرد، گفت: «تصور بازیگر دیگری که بتواند این کار را انجام دهد، دشوار است».

در واقع موگرینی به نقشی که اتحادیه اروپا به‌عنوان تسهیل‌کننده و میانجی مذاکراتی که به توافق هسته‌ای 2015 ختم شد، اشاره کرد. پیام موگرینی به شورای امنیت لحن خودتبریک‌آمیزی داشت، اما نمی‌توان انکار کرد که نقش اتحادیه اروپا در آغاز یک گفتگوی پیش‌برنده، کلیدی بود. به نوبه خود، نقش اروپا به عنوان پل ارتباطی بین ایالات متحده و ایران که از سال 1980 تاکنون روابط دیپلماتیک نداشته‌اند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.

«آتش‌بس سیاسی» در غیاب شرکا

اکنون و با سرعت هر چه تمام‌تر، به جای میانجی‌گری اتحادیه اروپا، این دولت بایدن است که مذاکرات غیرمستقیم با ایران را در تلاش برای دستیابی به آنچه مقامات ایرانی به عنوان «آتش‌بس سیاسی» توصیف کرده‌اند، انجام داده است.

بنا بر گزارش‌ها، تفاهم میان واشنگتن و تهران شامل فریز شدن غنی‌سازی هسته‌ای ایران در سطوح بالا، آزادی چند شهروند دوتابعیتی زندانی در ایران و توقف حملات گروه‌های نزدیک به ایران علیه نیروهای آمریکایی مستقر در سوریه و عراق می شود. در مقابل، ایران شاهد آزادسازی برخی از دارایی‌های بلوکه‌شده خود در خارج از کشور -از جمله ۷ میلیارد دلار درآمد نفتی‌اش در کره جنوبی- خواهد بود.

دور خوردن اروپا و تنزل به نقش فرعی

بی‌انصافی است بگوییم اتحادیه اروپا در این تحولات اخیر هیچ جایگاهی ندارد، اما به وضوح نقشی بسیار فرعی ایفا می‌کند. انریکه مورا، میانجی‌گر اروپایی مذاکرات احیای برجام، در 21 ژوئن 2023 برای دیدار با علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران، به دوحه قطر سفر کرد، اما این نشست مورد توجه رسانه های محدودی قرار گرفت، زیرا ناظران آگاه هستند که ایران و ایالات متحده ترجیح می دهند اتحادیه اروپا را در توافقات خود دور بزنند. 

جدیدترین دور از مذاکرات غیرمستقیم دوطرف در عمان انجام شد و طرف آمریکایی با حضور برت مک گورک، هماهنگ کننده شورای امنیت ملی کاخ سفید در امور خاورمیانه و شمال آفریقا، حضور داشت. با توجه به این‌که این سلطان‌نشین یک دهه پیش و در آستانه انعقاد برجام میزبان مذاکرات بود و مدت طولانی به عنوان میانجی ایالات متحده و ایران نقش ایفا کرده، محل برگزاری مذاکرات تعجب‌آور نیست. تفاوت داستان این است که در آن روزها، گفتگوهای پشتیبان عمان به موازات گفتگوهای چندجانبه که به طور عمومی به رسمیت شناخته شده بود، به رهبری کاترین اشتون، مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا، انجام می‌شد.

ریشه‌های به حاشیه رفتن اروپا

دلایل متعددی برای نقش حاشیه‌ای کنونی اتحادیه اروپا وجود دارد. از نظر ایران، اتحادیه اروپا مشکل اعتبار جدی دارد. پس از آن‌که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا در ماه می 2018 به طور یک‌جانبه از برجام خارج شد، موگرینی اعلام کرد که تا زمانی که ایران به تعهدات خود پایبند باشد، اتحادیه اروپا برای اطمینان از اجرای کامل و موثر برجام تلاش خواهد کرد. تهران یک سال این کار را انجام داد. با این حال، دولت ترامپ نه تنها تحریم‌های آمریکا علیه ایران را مجدداً بازگرداند، بلکه به دنبال محدود کردن تجارت سایر کشورها از طریق تحریم‌های ثانویه بود.

فرانسه، آلمان و بریتانیا در ژانویه 2019 ابزار حمایت از مبادلات تجاری (اینستکس) را برای محافظت از شرکت‌های اروپایی در تجارت با ایران در برابر پیامدهای منفی سیاست‌های ایالات متحده ایجاد کردند. اما از همان ابتدا مشخص بود که اینستکس محدودیت‌های عمده‌ای دارد. این سازوکار تنها می‌توانست تجارت کالاهای بشردوستانه را به دلیل عدم تمایل بازرگانان به واردات محصولاتی مانند نفت ایران که دولت ترامپ به صراحت آن را هدف قرار داده بود، تسهیل کند. یک سال طول کشید تا اینستکس اولین و تنها معامله خود را انجام داد -یک محموله تجهیزات پزشکی آلمانی. اینستکس سرانجام در مارس 2023 منحل شد. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، اخیرا اعلام کرد که فروپاشی اینستکس ثابت کرد «دولت‌های اروپایی به تعهدات خود در برجام عمل نکردند».

اتحادیه اروپا نتوانست جاه‌طلبی سیاسی خود در حفظ برجام را با قدرت مالی و استقلال اقتصادی مورد نیاز مطابقت دهد. عدول تدریجی ایران از تعهدات‌ش پس از ماه می 2019 نیز به اتحادیه اروپا کمک کرد تا شکست خود را در حمایت از طرف مقابل توجیه کند. با این حال، اتحادیه اروپا همچنان بر تعهد خود به «نجات توافق هسته‌ای ایران» تاکید می‌کند، همان کاری که جوزپ بورل، مسئول فعلی سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پنجمین سالگرد اجرای برجام انجام داد.

دوباره شاتل‌دیپلماسی

بورل و تیم مذاکره‌کننده‌اش پس از آغاز مذاکرات برای احیای برجام در وین در آوریل 2021، وارد شاتل‌دیپلماسی بین واشنگتن و تهران شدند. احیای برجام تا مارس 2022 نزدیک بود، اما در بحبوحه اتهامات متقابل و پیچیدگی‌های جدید ناشی از جنگ روسیه علیه اوکراین، مذاکرات به پایان راه رسید و امیدهای دوباره در ژوئیه 2022 بر باد رفت. تا آن زمان، بورل به وضوح اعلام کرده بود که اتحادیه اروپا با ارائه متن رسمی به ایالات متحده و ایران در مورد «لغو تحریم‌ها و هم‌چنین گام‌های هسته‌ای مورد نیاز برای احیای برجام» هر کاری که می‌توانست انجام داده است. در واقع  ایالات متحده با این پیشنهاد موافق بود، اما ایران شرایط جدیدی را مطرح کرد و به دنبال تضمینی بود که دولت آینده ایالات متحده دوباره از آن خارج نخواهد شد -چیزی که تحت سیستم ایالات متحده امکان‌پذیر نیست. ایران همچنین به دنبال این بود که توافق را به مختومه کردن پرونده پادمانی آژانس گره بزند.

در همین حال، اعتراضات داخلی در ایران و گسترش همکاری نظامی تهران و مسکو در بحبوحه جنگ اوکراین، چشم انداز تعامل بیشتر اتحادیه اروپا را پیچیده‌تر کرد.

جلوگیری از یک بحران جدی جدید

با این حال، این داستان کامل نیست. از زمانی که ایران دیپلمات های آمریکایی را پس از انقلاب 1979 گروگان گرفته بود، ایالات متحده و ایران تا در مسائل زیادی با هم اختلاف داشتند. اما، مذاکرات غیرمستقیم اخیر نشان‌دهنده علاقه مشترک برای جلوگیری از یک بحران جدی جدید است. دولت بایدن که وارد کارزار انتخاباتی مجدد شده، خواهان برخورد با ایران نیست، اما همچنین نمی‌خواهد همه تحریم‌های اعمال شده توسط ترامپ علیه ایران را به عنوان بخشی از «کارزار فشار حداکثری» لغو کند. در همین حال، ایران ذخایر بزرگی از اورانیوم غنی شده تا 60 درصد را انباشته کرده و قصد بازگشت به محدودیت 3.67 درصدی برجام را ندارد. با این حال، اتحادیه اروپا هم‌چنان از احیای برجام همانطور که در ابتدا تصور می شد حمایت می‌کند.

هیچ واکنش رسمی اتحادیه اروپا به این خبر مبنی بر انجام مذاکرات غیرمستقیم آمریکا و ایران در عمان وجود ندارد. با این وجود، یکی از نظرات مورا در توییتر پس از ملاقات او با باقرزی کنی در دوحه کاملاً افشاگر است. وقتی یکی از کاربران توییتر به این موضوع اشاره کرد که دیپلمات اتحادیه اروپا در حین گفتگو با هم‌تای ایرانی خود نسخه‌ای از برجام را روی میز دارد، مورا پاسخ داد که این به این دلیل است که برجام «بهترین چارچوب ممکن، اگر نگوییم تنها چارچوب برای رسیدگی به نگرانی‌های جامعه بین‌المللی درباره برنامه هسته‌ای ایران در مورد عدم اشاعه هسته‌ای است».

به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا به طور فزاینده‌ای به زبانی متفاوت از واشنگتن و تهران صحبت می‌کند. برجام نتیجه دوازده سال دیپلماسی پرزحمت بود که اروپا از نزدیک درگیر آن بود. برجام نسبت به جایگزین‌هایی که در طول سال‌ها مورد بحث قرار گرفته است، از جمله درک محدودی که ایالات متحده و ایران به دنبال آن هستند، ارجحیت دارد. با این حال، ادامه پایبندی به برجام برای اتحادیه اروپا، اگر این امر مستلزم بی‌ربط شدن کامل به تعیین نتیجه پرونده هسته ای ایران باشد، امری منطقی نیست.