تهران در روابط با مسکو تجدیدنظر می‌کند؟ / نقش تعیین‌کننده حلقه نزدیکان پوتین

به گزارش اکوایران، با وجود عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای، حمایت کامل ایران از دولت روسیه در جریان شورش گروه واگنر و نحوه واکنش تهران به جنگ اوکراین، وزارت خارجه روسیه ترجیح داد تا با ادعای امارات متحده عربی در مورد جزایر سه‌گانه همراهی کند.

آشکار شدن ضعف روابط مسکو و تجدیدنظر احتمالی تهران

به نوشته میدل‌ایست آی، وزارت امور خارجه ایران در اقدامی دیپلماتیک، سفیر روسیه را در اعتراض به چالش کشیدن مالکیت این جزایر احضار کرد. تهران از روسیه خواسته تا «موضع خود در این مورد را تصحیح کند». سفیر ایران در روسیه با نماینده رئیس‌جمهور روسیه در امور خاورمیانه و معاون وزیر امور خارجه در مسکو دیدار کرد و خبرگزاری رسمی روسیه (تاس) این گفت‌وگو را صرفاً بخش کوچکی از «مشکلات خاورمیانه» توصیف کرد.

اخیرا روسیه با تغییرندادن موضع خود، واژه جعلی «خلیج» به جای واژه «خلیج‌فارس» استفاده کرد. در واقع، رفتار روسیه به جای نشان‌دادن قدرت، ضعف در روابطش با غرب، ایران و کشورهای عربی را آشکار کرد.

در حال حاضر، روسیه در دستیابی به اهداف خود در اوکراین ناکام مانده و نتوانسته است جلوی گسترش ناتو را بگیرد. ترکیه علاوه بر حمایت از عضویت سوئد در ناتو، حمایت خود را از عضویت اوکراین نیز اعلام کرده است. اوکراین همچنان از حمایت همه‌جانبه غرب برخوردار است و هیچ چشم‌انداز نزدیکی برای امتیاز‌دادن به مسکو وجود ندارد.

در حالی که ایران به حمایت نظامی، سیاسی و دیپلماتیک از روسیه ادامه می‌دهد، مسکو از این بیم دارد که تهران از این حمایت به عنوان ابزار چانه‌زنی در مذاکرات هسته‌ای با ایالات متحده و اروپا استفاده کند. به نظر می‌رسد یک «توافق غیررسمی و نانوشته» بین آمریکا و ایران که اجرای آن آغاز شده، نگرانی روسیه را برانگیخته است. گفته شده، ایران متعهد شده است که نه تنها «همکاری خود را با بازرسان بین‌المللی هسته‌ای گسترش دهد»، بلکه «از فروش موشک‌های بالستیک به روسیه خودداری کند» و «حملات علیه پیمانکاران آمریکایی در سوریه و عراق را متوقف شود».

روسیه به‌عنوان شریک امنیتی اولیه ایران و یکی از طرف‌های برجام، مفاد اخیر را کاملاً با دیده تردید نگاه می‌کند.

مسکو از نگاه تهران؛ شکننده و ضعیف

واکنش مقامات ایران نسبت به روسیه بسیار بیشتر از واکنش به موضع مشابه دولت چین در قبال جزایر ایرانی است که نشان می‌دهد که تهران روسیه را شکننده و ضعیف دانسته و فکر نمی‌کند که مسکو بتواند از تنش‌های ایران و همسایگان عربی‌ش به عنوان اهرمی علیه ایران استفاده کند زیرا قدرت دیپلماتیک، سیاسی و اقتصادی کافی ندارد.

میدل‌ایست آی به اظهارات برخی مقامات ایران پرداخته است. بری نمونه، به گفته رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران در مورد آخرین مواضع روسیه، حمایت ایران از روسیه مشروط است.

همچنین از محسن رضایی به عنوان یکی از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یاد کرده و نوشته که به گفته او روابط ایران با روسیه ناشی از ضعف نیست و روسیه باید موضع خود را اصلاح کند.

علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر ایران در امور بین‌الملل نیز این موضع را ساده‌لوحانه دانست.

دیدن اینکه سیاستمداران برجسته محافظه‌کاری مانند محمدجواد لاریجانی و محمدباقر قالیباف روسیه را به دلیل «بازی در زمین آمریکایی» و «کمک به غرب در بی‌ثبات‌کردن خلیج‌فارس» سرزنش می‌کنند، شگفت‌آور بود. بنابراین، ممکن است هزینه‌های سیاسی و دیپلماتیک بالای حمایت از روسیه در مناقشه اوکراین باعث شود ایران در سیاست خود در این جنگ تجدید نظر کند.

یک منبع آگاه در تهران به میدل‌ایست آی گفته که ایران می‌خواهد در موضع خود در موضوع اوکراین تجدید نظر کند. بر اساس واکنش مقامات ارشد ایران، معلوم است که روسیه قدرت و توان خود برای ایفای نقش اساسی در معادلات اقتصادی و امنیتی بین‌المللی و دوجانبه را از دست داده است.

در حالی که اتکای بیش از حد روسیه به تهدیدات و اقدامات نظامی نتوانست به نتایج مطلوب دست یابد، توسعه ناتو ادامه یافت و جمهوری‌های بیشتری در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی به نفوذ اتحادیه اروپا و ایالات متحده روی خوش نشان داده و از فشارهای غرب علیه روسیه تبعیت کردند. در نتیجه، حمایت نامحدود از حمله روسیه به اوکراین می‌تواند منافع حیاتی ایران را تهدید کرده و هم‌چنین احتمال «توطئه‌های» غیرمنتظره حقوقی، سیاسی، امنیتی و نظامی غرب علیه تهران را افزایش دهد.

ادعاهای بی‌اساس

رهبر ایران در سخنرانی اخیر خود مردم اوکراین را «بیچاره» و «بی‌پناه» خواند و برخی از آن این‌گونه تفسیر کردند که عملکرد روسیه و پیامدهای جنگ در اوکراین را مثبت تصور نمی‌کند.

سفارت ایران در بروکسل با صدور بیانیه‌ای فوراً «ادعاهای بی‌اساس علیه ایران در بیانیه سران کشورهای ناتو» درباره «دخالت ایران در جنگ اوکراین» را رد کرد. در این بیانیه تأکید شده که ایران به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای مسئول و تأثیرگذار، پیوسته بر اهمیت پایبندی کامل به اهداف و اصول منشور سازمان ملل متحد و قوانین بین‌المللی تأکید کرده که «شامل احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی همه دولت‌ها» است.

علاوه بر این، تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط ایران با کشورهای عرب خلیج‌فارس که با میانجیگری چین انجام شد، به شکست دیپلماتیک روسیه منجر شد. قبل از ابتکار دیپلماتیک چین، روسیه با پیشنهاد «امنیت جمعی در خلیج‌فارس» به دنبال این بود که خود را به عنوان یک قدرت دیپلماتیک بزرگ در مدیریت تنش در خاورمیانه نشان دهد.

به گفته شهریار حیدری، نایب‌رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، روسیه از عادی‌سازی روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای عربی منطقه خشنود نیست. وی افزود: «با توجه به کاهش نقش غرب در منطقه، روسیه که درگیر جنگ با اوکراین است، تلاش می‌کند تا مشارکت دیپلماتیک خود را افزایش دهد».

روسیه دیگر نقش مهمی در مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای ایران با آمریکا و کشورهای اروپایی نداشته و چین نیز بر روند کاهش تنش میان ایران و کشورهای عربی مسلط است.

عامل کنترل‌کننده تهران؟

با این وجود، کشورهای عربی بر اساس بیانیه مشترک شورای همکاری خلیج‌فارس و روسیه، مسکو را عامل مهمی در کنترل رفتار منطقه‌ای ایران می‌دانند. همچنین، وزن دیپلماتیک و سیاسی روسیه می‌تواند تهران را از آغاز تشدید تنش جدید در منطقه باز دارد. قبل از بحث در مورد جزایر سه‌گانه، بیانیه آن‌ها بر حفظ امنیت دریایی و آبراه‌ها در منطقه و همچنین تهدیدات خطوط کشتیرانی، تجارت بین‌المللی و تأسیسات نفتی متمرکز بود.

از این منظر، تجارب تهران از جنگ اوکراین و صدور تسلیحات روسی به ایران می‌تواند توازن منطقه را بر هم بزند.

علاوه بر این، اگر مذاکرات هسته‌ای به بن‌بست برسد، ممکن است تنش‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای دوباره شعله‌ور شده و روسیه را به شریکی مفید برای اعراب در کنترل تصمیمات و رفتارهای منطقه‌ای ایران تبدیل کند.

این سناریو فضایی برای مانور سیاسی و دیپلماتیک فرصت‌طلبانه مسکو ایجاد می‌کند. اینکه پس از آن، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه گفت که نباید انتظار احیای برجام را داشت، تصادفی نیست.

نفوذ نزدیکان پوتین

حلقه نزدیک ولادیمیر پوتین که شامل نیکلای پاتروشف، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، ایگور لویتین و یوری اوشاکوف، دستیاران رئیس‌جمهور و سرگئی شویگو، وزیر دفاع می‌شود، در مدیریت روابط با ایران نقش کلیدی دارند.

لاوروف در این حلقه جایی ندارد؛ کسی که اعتبار خود را به دلیل انکار جنگ قریب‌الوقوع با اوکراین از دست داده است. از این رو، لاوروف نمی‌تواند به تنهایی برای عصبانی‌کردن ایران یا برانگیختن احساسات ضدروسی شدید تهران تصمیم بگیرد.

با این حال، مسئولیت مدیریت منافع روسیه در برجام به عهده وزارت خارجه است. به نظر می‌رسد لاوروف از سوی تصمیم‌گیرندگان ارشد روسیه موافقت کرده تا به جای تعامل مخفیانه با مقامات ایرانی، رهبران ایران را از طریق اقدامات دیپلماتیک با کشورهای عربی تحت فشار قرار دهد.

اگرچه مسکو از عادی‌سازی روابط بین ایران و برخی کشورهای عربی استقبال می‌کند، اما اختلافات منطقه‌ای تأمین‌کننده منافع امنیتی و اقتصادی آن است.

در نظر تهران، اگر روسیه واقعاً عادی‌سازی ایران و اعراب را می‌پذیرفت و تمایلی به سوء‌استفاده از شکاف موجود در روابط ایران و امارات برای منافع اقتصادی یا سیاسی خود نداشت، می‌توانست مانع از مطرح‌کردن موضوع جزایر در بیانیه چندجانبه شود و می‌توانست به امارات توصیه کند که موضوع را دوجانبه با تهران دنبال کند. در عوض، روسیه ترجیح داد از آن به عنوان اهرم فشاری در روابط خود با ایران استفاده کند.