جامعه‌ی بحرانی در آستانه سالگرد صد سالگی؛ سلطان میراثش را نابود خواهد کرد؟

به گزارش اکوایران، ترکیه در 29 اکتبر صدمین سالگرد تشکیل جمهوری خود را جشن می‌گیرد، در حالی که رجب طیب اردوغان، رهبر اسلام گرایی که نقطه مقابل مصطفی کمال آتاتورک، بنیانگذار ستیزه جوی سکولار این کشور است، در راس آن قرار دارد. این سوال که این کشور چقدر تغییر کرده است موضوع بحث‌های شدیدی است، و نظرات دو طرف شکاف دیرینه اسلامی-سکولار ترکیه پیشرفت را از دریچه دین و تأثیر آن بر زندگی سیاسی و اجتماعی ارزیابی می‌کند.

اشرافیت جدید

به نوشته المانیتور، طی دو دهه قدرت، اردوغان، یک واعظ مذهبی آموزش دیده، به طور پیوسته میراث سکولار آتاتورک را از بین برده است. اسلام گرایان و متحدان لیبرال سابق آن‌ها می‌گویند که آتاتورک -سربازی که به دولتمرد تبدیل شده بود- با حذف قاطعانه دین و مذهب از حوزه عمومی، مدرنیسم را به حد افراط رساند. اردوغان جامعه را به تعادل طبیعی خود بازگرداند و زنان محجبه دیگر از حضور در پارلمان و مناصب دولتی منع نشدند و روز به روز بر تعداد مساجد و دوره‌های آموزش مذهبی افزوده شد. اما منتقدان بر این باورند که سکولاریسم و به‌ویژه زنان در معرض تهدید قرار گرفته‌اند. حتی در حالی که تعداد «زن‌کشی»ها در حال افزایش است، ترکیه از کنوانسیون استانبول که هدف آن مبارزه با خشونت علیه زنان است خارج شد، پنج سال پس از تصویب آن توسط دولت عدالت و توسعه اردوغان در سال 2012.

علی یایچی اوغلو، مورخ امپراتوری عثمانی و ترکیه مدرن در دانشگاه استنفورد، گفت: «آتاتورک [از این وضعیت] بسیار ناراحت می‌شد.» اردوغان و حزب عدالت و توسعه «به دنبال یک آرمان برتری طلبی جدید هستند که در آن پیروان شاخه حنفی سنی گری به عنوان صاحبان واقعی ترکیه تلقی می‌شوند». یایچی اوغلو افزود که اردوغان در عین حال به دنبال ایجاد «اشرافیت جدید حول یک ساختار سلسله‌ای جدید، یعنی خانواده‌اش» است، از طریق ایجاد طبقه جدیدی از ترک‌های ثروتمند که به رژیم او مدیون‌اند.

وگرنه، آن طور که بسیاری می‌پرسند، چرا اردوغان قصد دارد جشن‌های روز جمهوری را در ساختمان چوبی در سمت آسیایی استانبول که به نام محمد ششم، آخرین سلطان امپراتوری عثمانی نامگذاری شده است برگزار کند، به جای کاخ دولما باغچه، جایی که آتاتورک روزهای پایانی خود را در آن سپری می‌کرد؟

حسادت به آتاتورک

با این حال، نتایج تلاش ضدانقلابی اردوغان، چیزی در هم آمیخته است -تبدیل نماد بیزانسی ایاصوفیه، از یک موزه به یک مسجد با خدمات کامل، لحظه‌ای تعیین کننده در «ترکیه جدید» او بود. به گفته سلیم کورو، محقق ترک و سردبیر نشریه کولتورکامپف، مطالعات متعدد نشان می‌دهد که تعداد فزاینده‌ای از ترک‌های جوان در حال بی‌اعتنا شدن به ایمان خود هستند، در حالی که دولت «با جدیت هرچه بیشتری آن را در گلوی آن‌ها  فرو می‌کند. در دولت او، اسلام از نظر معنوی رقیق شده است و بیشتر به ابزاری مبادله‌ای برای دستیابی به سود و قدرت تبدیل شده است».

در نظرسنجی ماه اکتبر، متروپل، یک سازمان نظرسنجی مستقر در آنکارا، دریافت که 41 درصد از پاسخ دهندگان طرفدار حکومت جمهوری‌خواهان هستند در حالی که 19 درصد مردم از حکومت اسلامی حمایت می‌کنند. (تنها 3 درصد مشتاق بازگشت سلطان‌ها بودند.) همین نظرسنجی نشان داد که 64.4 درصد سکولاریسم را تأیید می‌کنند در حالی که 28.6 درصد با آن موافق نیستند. حدود 44.9 درصد گفته‌اند که می‌خواهند ترکیه شبیه آلمان باشد. نایب قهرمان، قطر، با 9.4 درصد هوادار دارد و چین با 5.2 درصد سوم شد.

آیشه چاودار، قوم شناس مقیم برلین که به طور گسترده در مورد بسیج اسلام‌گرایان در ترکیه نوشته است، گفت: «زنان جوانی که تمایل دارند از تقوای خانواده خود دور شوند، عمیقاً شیفته آتاتورک هستند. زنانی که پوشش اسلامی خود را کنار می‌گذارند و خود را از دینداری دور می‌کنند همه جا هستند و حزب عدالت و توسعه این را به خوبی می‌داند، موضوعی که در خانه‌ها، محله‌ها و محافل اجتماعی خودشان هم اتفاق می‌افتد.»

این نادیده نمانده است که در حالی که اردوغان برای سومین مراسم تحلیف خود در ژوئن از رهبران جهان دعوت کرد، تعداد کمی از آن‌ها به جشنی که باید بزرگترین جشن در تاریخ جمهوری ترکیه می‌بود دعوت شده‌اند. چاودار گفت: «شکی نیست که اردوغان می‌خواهد اهمیت تاریخی آتاتورک را کمرنگ کند و خودش را جایگزین او کند. او ظاهرا متوجه شده است که در این هدف شکست خورده است و به همین دلیل تصمیم گرفت که جشن روز جمهوری را کوچک نگه دارد.»

جنی وایت، مردم‌شناس آمریکایی و نویسنده کتاب ناسیونالیست‌های مسلمان و ترک‌های جدید، گفت آتاتورک «ممکن است زیر سایه رسانه‌ای قهرمانان عثمانی که توسط اسلام‌گرایان معرفی‌ می‌شوند قرار گرفته باشد، اما من فکر می‌کنم که اکثر مردم هنوز او را به عنوان ناجی کشور از دست قدرت‌های شیطانی غربی مورد بزرگ می‌دارند.»

«همان ترکیه جدید سابق»

کتاب تازه منتشر شده همنشین صدمین سالگرد ترکیه مدرن، خلاصه‌ای از مسیر ترکیه را در قرن گذشته ترسیم می‌کند و پیشرفت عظیمی را که ترکیه از زمانی که آتاتورک آن از بقایای امپراتوری عثمانی ساخت ثبت می‌کند و معیارهای فراوانی را برای سنجش موفقیت جمهوری ارائه می‌کند.

امروز، ترکیه هفدهمین اقتصاد بزرگ جهان، برترین شرکت هواپیمایی جهان از نظر تعداد مقصد مسافری را دارد و در سال 2022 چهارمین کشور پربازدید در جهان بود. جمعیت آن از سال 1913 شش برابر شده و به 86 میلیون نفر رسیده است. تقریبا نیمی از آنها زیر 30 سال دارند. بیش از 76 درصد آنها در مناطق شهری زندگی می‌کنند. اردوغان و حزب عدالت و توسعه، توسعه اقتصادی را به اوج جدیدی رساندند و علی‌رغم وضعیت اسفبار کنونی آن‌ها، نهادهای مالی ترکیه احتمالاً جان سالم به در خواهند برد. در جبهه دیپلماتیک، ترکیه به طور فزاینده‌ای قاطع و تجدیدنظرطلب است، به گونه‌ای که روابط با متحدانش در ناتو را مختل کرده است. مذاکرات عضویت این کشور با اتحادیه اروپا که در دوران اردوغان آغاز شد، بی‌نتیجه به پایان رسیده است، با این حال ترکیه، به لطف جغرافیا، همچنان بی چون و چرا تاثیرگذار است.

با این حال، همانطور که هاکی تاس در مقاله خود با عنوان «همان ترکیه جدید سابق» مشاهده کرد، کشور هم‌چنان درگیر تفرقه و ناامنی است. تاس نوشت: «این مسئله که دقیقاً چه کسی ترک است، همچنان یک سؤال بی پایان است و پاسخ قطعی ندارد و بحران هویت دائمی ترکیه را نشان می‌دهد و نگرانی از فروپاشی این کشور مانند خانه‌ای پوشالی را تقویت می‌کند.»

در واقع، آنچه بیش از همه در مورد ترکیه پس از یک قرن ناامیدکننده است، تغییر اندک آن است. وایت در سخنرانی اخیر خود خاطرنشان کرد: «فرهنگ سیاسی وفاداری شخصی و تبعیت بی چون و چرا از یک رهبر قوی و دولت مطلقه که در آن ارتباطات مهمتر از حکومت و شایستگی است» همانند سالهای اولیه جمهوری، امروز نیز صادق است.

این کشور در امتداد خطوط قومی و اعتقادی عمیقاً قطبی شده است. یک راه حل عادلانه و پایدار برای مسئله کردها همچنان دست نیافتنی است. در همین حالی که اردوغان از اسرائیل به خاطر کشتن نوزادان در غزه انتقاد می‌کند، پهپادهای ترکیه زنان و کودکان را در تلاش برای شکار شبه نظامیان حزب کارگران کردستان در سوریه و عراق، می‌کشند. حقوق بشر در همه زمینه‌ها در حال تنزل شدید است و هزاران نفر از جمله مقامات منتخب، دانشگاهیان و فعالان به دلیل افکار خود زندانی شده‌اند. رسانه‌های مستقل تماماً مرده‌اند. با شکست قاطع و بی‌اعتبار شدن اپوزیسیون در انتخابات ماه مه، مهاجرت جوانان تحصیل کرده حرفه‌ای سرعت گرفته است. خشونت نژادپرستانه علیه حدود 3.7 میلیون سوری که از زمان آغاز درگیری‌های داخلی در سال 2011 به ترکیه سرازیر شدند، در حال افزایش است. در صدمین سالگرد ترکیه مدرن، شعار آتاتورک، «خوشا به حال کسی که خود را ترک می‌خواند» به سختی صادق است.

فرصت از دست رفته

آتاتورک پیش از خواهرانشان در سوئیس به زنان حق رأی دادن داد، آن‌ها را در برابر قانون برابر کرد و تعدد زوجات را ممنوع کرد، چیزی که به خاطر آن زنان سکولار به او احترام می‌گذارند، اگرچه تعداد کمی از آن‌ها می‌دانند که جنبش فمینیستی ترکیه به دوران عثمانی بازمی‌گردد. علاوه بر این، تا پیش از سال 1990 زنان نمی‌توانستند بدون رضایت شوهرانشان کار کنند و پس از آن که اردوغان به قدرت رسید، مردان دیگر قیم قانونی خانواده محسوب نمی‌شدند. او اولین رهبر ترکیه بود که اجازه مذاکرات مستقیم صلح با پ‌ک‌ک و رهبر زندانی آن، عبدالله اوجالان را صادر کرد. او مجازات اعدام را ممنوع کرد و سیاست ممنوعیت شکنجه را اعلام کرد. این تنها چند مورد از اصلاحات سرگیجه‌آوری است که اتحادیه اروپا را شرمنده کرد تا مذاکرات عضویت ترکیه را در سال 2005 آغاز کنند.

مطمئناً اردوغان بیش از اسلاف خود به تحقق بسیاری از آرمان‌های غربی که آتاتورک از آن‌ها حمایت می‌کرد، نزدیک شد. عمیق‌ترین کنایه در همه این‌ها این است که اردوغان به جای از بین بردن میراث آتاتورک، در از بین بردن میراث خود موفق‌تر بوده است.