نبض برجام در دست فردو؛ عبور تهران از خط قرمز یا جابه‌جایی مرزها؟

به گزارش اکوایران، طی ۱۵ سال گذشته، مهم‌ترین سرنخ‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران در اعماق زمین و در کارخانه‌ای است که در حاشیه دشت کویر بزرگ این کشور قرار دارد. این تأسیسات که به فردو معروف است، دارای شدیدترین تدابیر امنیتی مجتمع هسته‌ای ایران بوده و محل بازدید دائمی بازرسان بین‌المللی برای اطمینان‌یافتن از صلح‌آمیزی برنامه هسته‌ای این کشور است.

تحول در فردو

به نوشته واشنگتن‌پست، بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آخرین سفر خود به ایران در ماه فوریه، به همان ماتریس‌ها و نتایجی رسیدند که در گزارش‌های رسمی نهاد نظارتی هسته‌ای سازمان ملل متحد بیان شده بود. اما در پس متن این سند، نشانه‌هایی از تغییرات نگران‌کننده برای آن‌ها وجود داشت.

در کارخانه‌هایی که بر اساس توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، تولید اورانیوم غنی‌شده را متوقف کرده بودند، بازرسان اکنون شاهد فعالیت‌های عجیبی بودند؛ تجهیزات جدید اورانیوم غنی‌شده را با سرعت بیشتری تولید کرده و فرآیندی در حال انجام بود که به زودی می‌توانست خروجی مجتمع را دو برابر کند. نگران‌کننده‌تر این‌که فردو در حال افزایش تولید نوع حساس‌تر از سوخت هسته‌ای بود؛ نوعی اورانیوم با غنای بالا که تنها کمی از گریز هسته‌ای فاصله دارد. در همین حال، مقامات ایرانی مسئول این کارخانه، آشکارا درباره دستیابی به «بازدارندگی» صحبت می‌کردند که نشان می‌دهد اکنون همه چیز برای گریز هسته‌ای تهران مهیاست.

با عبور ایران از موانع توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، تحول فردو منعکس‌کننده تغییراتی است که در سایر نقاط کشور نیز مشاهده می‌شود. شش سال پس از تصمیم جنجالی دولت ترامپ برای خروج از این توافق، محدودیت‌ها یکی پس از دیگری برداشته شده و طبق گزارش‌های محرمانه بازرسی و مصاحبه با مقامات و کارشناسانی که از نزدیک روند پیشرفت ایران را رصد می‌کنند، ایران را نسبت به هر زمان دیگری در تاریخ این کشور به توانایی دستیابی به گریز هسته‌ای نزدیک‌تر کرده است.

ایران تأکید دارد که برنامه هسته‌ایش صلح‌آمیز است، با این حال، به ادعای مقامات کنونی و سابق آمریکا، اکنون ذخایر اورانیوم غنی‌شده تهران به حدی بوده که می‌تواند در بازه زمانی چند روز تا چند هفته به سوخت کافی برای گریز هسته‌ای برسد.

به تازگی ایران تلاش کرده تا بخشی از اورانیوم با غنای بالای خود را رقیق کند که از دید مقامات آمریکایی، نشان‌دهنده اجتناب ایران از درگیری بوده که با اعمال محدودیت‌های خودخواسته بر ذخایر سوخت هسته‌ای انجام می‌گیرد. اما دستگاه‌های مجتمع فردو با سرعتی بی‌سابقه در حال غنی‌سازی اورانیوم هستند و ذخایر کلی سوخت اورانیوم این کشور همچنان در حال افزایش است.

این روند غیرقابل انکار است. بر اساس مصاحبه‌ها با مقامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و بیش از دوازده نفر از مقامات اطلاعاتی و امنیتی فعلی و سابق آمریکا و اروپا، دیدگاه غالب این است که ایران در حال انباشت آرام اما ثابت ابزارهای لازم برای گریز هسته‌ای بوده، اما هیچ اقدام آشکاری برای ساخت آن انجام نمی‌دهند.

مقامات و کارشناسان می‌گویند که در عین حال، فروپاشی توافق هسته‌ای توانایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای نظارت بر فعالیت‌های ایران یا بررسی هرگونه گزارش فعالیت‌های مخفیانه گریز هسته‌ای را به شدت محدود کرده است. یک مقام آمریکایی مطلع از بحث‌های داخلی شورای حکام آژانس اذعان کرد که اکنون این نهاد توانایی کمتری برای آگاعی از گریز هسته‌ای احتمالی ایران دارد. او افزود که چنین اتفاقی می‌تواند پیامدهای فزاینده به دنبال داشته باشد؛ از رقابت هسته‌ای در خاورمیانه گرفته تا درگیری مستقیم اسرائیل و ایران که می‌تواند یک جنگ منطقه‌ای گسترده‌تر را به راه بیندازد. این مقام آمریکایی گفت: «آن‌ها درست بر لبه پرتگاه در حال رقصیدن هستند».

بایدن در اوایل دوران ریاست‌جمهوری خود قول داد که توافق هسته‌ای ایران را احیا یا بازنگری کند، اما تلاش‌های دولت با مخالفت شدید سیاسی در داخل و بی‌تفاوتی ایران مواجه شد. در دسامبر ۲۰۲۲، ویدئویی از بایدن درز پیدا کرد که «مرگ» توافق هسته‌ای را تأیید می‌کرد.

جان کربی، سخنگوی امنیت ملی کاخ سفید اخیراً به آنچه «بی‌فایده‌بودن» تلاش برای احیای توافق می‌نامد، اذعان کرد و گفت که دولت «دیگر انرژی و تلاش خود را صرف آن نمی‌کند». او افزود که بایدن همچنان مصمم بوده مانع از گریز هسته‌ای ایران شود، اما اعتراف کرد که ایالات متحده ابزارهای کمی برای رسیدن به این مهم در اختیار دارد. کربی در نشست خبری سپتامبر گفت: «رئیس‌جمهور ترجیح می‌دهد این کار را از طریق دیپلماسی انجام دهد. اما در حال حاضر، این گزینه‌ای عملی نیست».

پیمان‌شکنی آمریکا و دلسردی ایران

توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران (برجام) که در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما توسط ایالات متحده و پنج قدرت جهانی دیگر به علاوه اتحادیه اروپا منعقد شد، هنوز از نظر فنی معتبر است. کشورهای اروپایی همچنان به رسمیت شناختن این توافقنامه ادامه داده و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مجازند از فردو و چندین تأسیسات دیگر ذیل توافق موجود بازدید کنند. اما از زمان خروج آمریکا، ایران حق خود برای لغو هر بخشی از توافق را که لازم ببینید، اعلام کرده است.

بر اساس متن برجام که در اوایل سال ۲۰۱۶ اجرایی شد، ایران پذیرفت محدودیت‌های شدیدی در توانایی خود برای تولید اورانیوم غنی‌شده یا سایر مواد شکافت‌پذیری که می‌توان برای گریز هسته‌ای استفاده شود را بپذیرد. ایران همچنین در ازای لغو تحریم‌ها، با نظارت و بازرسی‌های دقیق و محدودیت‌های شدید بر کل ذخایر اورانیوم خود موافقت کرد تا اطمینان حاصل شود که تهران نمی‌تواند اورانیوم غنی‌شده کافی برای گریز هسته‌ای را تولید کند.

اما این توافق با انتقادهای گسترده‌ای روبرو شد؛ از جمله جمهوری‌خواهان کنگره و برخی از دموکرات‌هایی که با لغو تحریم‌ها علیه ایران مخالف بوده و نسبت به حسن نیت تهران برای پایبندی به توافق تردید ورزیدند. اسرائیل نیز برجام را به طور کلی ناکافی خواند و به طور خاص از بند «غروب» توافق انتقاد کرد که به موجب آن، محدودیت‌های کلیدی تنها تا سال ۲۰۳۱ اعمال خواهند شد.

در دوران نامزدی ریاست‌جمهوری خود در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶، دونالد ترامپ قول خروج از برجام را داد و در سال ۲۰۱۸، سرانجام چنین کرد و این توافق را یک «وحشتناک و یک‌طرفه» خواند که «هرگز نباید منعقد می‌شد». به جای برجام، دولت ترامپ در تلاشی یک‌جانبه برای تحت فشار قرار دادن تهران، تحریم‌های قدیمی را دوباره اعمال کرد و تحریم‌های جدیدی را نیز به آن‌ها افزود. ایران هم به طور سیستماتیک با نادیده‌گرفتن مفاد اصلی توافق پاسخ داد و در عین حال، ایالات متحده را به بدنیتی در مذاکرات متهم ساخت.

بر اساس اسناد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، امروز و شش سال پس از خروج آمریکا، تهران تقریباً از تمام محدودیت‌های برجام در مورد مقدار و نوع اورانیوم غنی‌شده عبور کرده است. دیپلمات‌های آمریکایی و اروپایی مدعی هستند که به نظر می‌رسد اقدامات ایران با عمیق‌ترشدن اتحادش با روسیه، یکی از امضاکنندگان برجام که از زمان حمله به اوکراین، به عنوان یکی از شرکای مهم راهبردی و اقتصادی تهران ظهور کرده، گسترده‌تر شده است. یک دیپلمات ارشد اروپایی گفت: «اتحاد با روسیه در مورد احساس ایران نسبت به ایالات متحده و اروپاییان تفاوت ایجاد می‌کند؛ همانطور که می‌بینید، اکنون ایرانی‌ها در مورد به چالش کشیدن غرب احساس راحتی زیادی می‌کنند».

اینکه آیا ایران نهایتاً تصمیم به گریز هسته‌ای بگیرد، مشخص نیست. مقامات ایران در مورد خطر رویارویی مستقیم با اسرائیل یا ایالات متحده محتاط بوده‌اند، همانطور که مطمئناً در صورت کشف یک برنامه مخفیانه هسته‌ای رخ خواهد داد.

رهبر ایران که در سال ۲۰۰۳ فتوایی علیه سلاح‌های هسته‌ای صادر کرد، مخالفت رسمی خود را در سخنرانی ژوئن ۲۰۲۳ تکرار کرد و اعلام داشت که تسلیحات کشتارجمعی «با اسلام در تضاد است». او گفت کشورهای غربی «به خوبی می‌دانند که ما به دنبال سلاح‌های هسته‌ای نیستیم». مقامات ایرانی بارها دولت‌های غربی را به ریاکاری در تمرکز بر برنامه هسته‌ای ایران و در عین حال، نادیده‌گرفتن زرادخانه اتمی اسرائیل متهم کرده‌اند.

مقامات اطلاعاتی و کارشناسان می‌گویند که با رهایی از محدودیت‌های برجام، به نظر می‌رسد ایران باور دارد که مسیر قانونی کُند اما مطمئنی برای تبدیل‌شدن به یک کشور در آستانه گریز هسته‌ای را در اختیار دارد؛ بدون اینکه خود را در معرض خطر حمله نظامی قرار دهد. رابرت لیتواک، کارشناس عدم اشاعه هسته‌ای و معاون ارشد مرکز بین‌المللی پژوهشگران وودرو ویلسون گفت: «آن‌ها از خطوط قرمز عبور نمی‌کنند؛ بلکه مرزها را جابه‌جا می‌کنند. ایران در حال ایجاد یک حاشیه امن برای خود است».

تأسیسات زیرزمینی 

یکی از تغییرات عمیقی که معماران برجام در نظر داشتند، تغییر تأسیسات زیرزمینی بود که به طور رسمی به عنوان کارخانه غنی‌سازی سوخت فوردو شناخته می‌شود. این کارخانه توسط ایران به عنوان مجتمعی مخفی برای ساخت اورانیوم غنی‌شده طراحی شده و در داخل تونل‌هایی به طول حدود ۹۰ متر، در ضلع کوهستانی شمال شرقی قم قرار دارد. آژانس‌های اطلاعاتی غرب این تأسیسات را در حالی که هنوز در حال ساخت بود کشف کرده و در سال ۲۰۰۹، اوباما وجود این مجتمع را برای جهانیان فاش کرد.

قبل از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، سالن‌های تولید فوردو غرق در صدای حدود ۳ هزار سانتریفیوژ بود. این ماشین‌های استوانه‌ای باریک با سرعت مافوق‌صوت در چرخش هستند تا نوعی اورانیوم با غلظت زیاد از ایزوتوپی به نام یو-۲۳۵ تولید کنند که به راحتی قابل شکافت برای ایجاد یک واکنش زنجیره‌ای هسته‌ای است. حتی در روزهای قبل از برجام، نیروگاه فوردو فقط اورانیوم با خلوص ۳ تا ۲۰ درصد تولید می‌کرد. این سوخت معمولی اورانیوم مورد استفاده در رآکتورهای هسته‌ای غیرنظامی است.

فوردو اکنون نماد فروپاشی توافق هسته‌ای است. بر اساس این توافق، اکثر سانتریفیوژهای فوردو غیرفعال شده و به بقیه اجازه داده شد تا تنها ایزوتوپ‌هایی برای مصارف پزشکی و تحقیقات غیرنظامی تولید کنند. تمام اورانیوم شکافت‌پذیر حذف شد. اما پس از تصمیم ترامپ برای خروج از برجام، کارخانه به آرامی دوباره راه‌اندازی شد. طبق آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که ماه گذشته برای کشورهای عضو منتشر شد، از سال ۲۰۱۸، بازرسان آژانس شاهد افزایش تولید اورانیوم غنی‌شده در فوردو از صفر به بیش از ۳۰۰ کیلوگرم در ماه در فوریه گذشته بوده‌اند.

تفاوت کیفی در سوخت تولیدشده نیز تامل برانگیز است. گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد که خلوص اورانیوم در غنی‌شده‌ترین محصول فعلی فردو به ۶۰ درصد می‌رسد.

یک دیپلمات دیگر اروپایی که از بحث‌های داخلی شورای حکام آژانس مطلع است، ادعا کرده: «هیچ دلیلی برای رسیدن به ۶۰ درصد وجود ندارد. ۶۰ درصد بسیار به گریز هسته‌ای نزدیک است. آن‌ها می‌توانند با فشردن یک دکمه به آن نقطه برسند».

طبق گزارش‌ها، فردو از سال ۲۰۲۲ شروع به ساخت سوخت با خلوص بالا کرده، اما سرعت تولید در دو سال گذشته، به طور پیوسته افزایش یافته است. همچنین تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم نطنز، بزرگ‌ترین تأسیسات غنی‌سازی ایران اکنون اورانیوم با غنای ۶۰ درصد تولید می‌کند و هنگام بازدید ماه فوریه بازرسان، ذخایر ترکیبی این سوخت به حدود ۱۲۲ کیلوگرم رسیده بود.

تصمیم ایران برای رقیق‌سازی بخشی از سوخت با خلوص بالایش، مانع از افزایش ناگهانی کل ذخایر شده است. با این حال، به گفته مقامات سابق و فعلی ایالات متحده و کارشناسان، خلوص بالای سوخت مسیر را برای ایران هموار می‌کند تا با استفاده از تجهیزات موجود، سریعاً اورانیوم کافی برای گریز هسته‌ای را تولید کند. اورانیوم لازم برای گریز تسلیحاتی باید حداقل ۹۰ درصد خلوص داشته باشد.

ایران ظاهراً دارای تقریباً تمام دانش فنی و تجهیزات مورد نیاز برای گریز هسته‌ای ابتدایی است. اسنادی که در سال ۲۰۱۸ توسط عوامل اطلاعاتی اسرائیل از انباری در تهران به سرقت رفت، آنچه سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا سال‌ها قبل نتیجه‌گیری گرفته بودند را تأیید می‌کند؛ ایران در اوایل دهه ۲۰۰۰ برنامه‌ای فشرده برای گریز هسته‌ای را آغاز کرد، اما ظاهراً در حدود سال ۲۰۰۳ و همزمان با آغاز حمله آمریکا به عراق، این برنامه را رها کرد. اسنادی که توسط اسرائیلی‌ها منتشر شد، نشان می‌دهد که ایرانیان در اوایل دهه ۲۰۰۰، در حال توسعه و آزمایش قطعات برای گریز هسته‌ای بودند.

دیوید آلبرایت، کارشناس برنامه هسته‌ای ایران و رئیس مؤسسه علوم و امنیت بین‌المللی که بسیاری از این اسناد را تجزیه‌وتحلیل کرده، گفت: «آن‌ها قبلاً بیشتر گام‌های مورد نیاز را برداشته‌اند». او افزود: «بزرگ‌ترین چالش ایران در اوایل دهه ۲۰۰۰ به دست آوردن اورانیوم با خلوص بالا یا پلوتونیوم برای گریز هسته‌ای بود و آن‌ها این مشکل را حتی بهتر از حد انتظار حل کرده‌اند. از اظهارات آن‌ها می‌توان فهمید که به خوبی از آنچه در اختیار دارند، آگاه هستند».

عزم تازه

اخیراً ایران با عزم بیشتری در مورد تأسیسات هسته‌ای خود صحبت کرده که نشان‌دهنده ارتقای توانمندی‌هایش است.

در اوایل سال جاری، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران از واژه «بازدارندگی» برای توصیف هدف برنامه هسته‌ای ایران استفاده کرد. در زمینه گریز هسته‌ای، «بازدارندگی» به معنای تدابیری است که یک کشور برای پاسخ به تجاوز قدرت کشور دیگر استفاده می‌کند.

محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در مصاحبه‌ای در ژانویه با اشاره به برنامه هسته‌ای ایران به طور خاص گفت: «به لطف خدا و بدون نقض هیچ‌گونه قانون یا مقرراتی، بازدارندگی حاصل شده است». اسلامی در مورد فلسفه ایران در قبال تسلیحات هسته‌ای گفت: «از نظر امنیت ملی، ما نمی‌خواهیم این کار را انجام دهیم.» اما سپس افزود: «این موضوع به فقدان توانایی مربوط نمی‌شود. این یک نکته بسیار مهم است. نباید دستاوردهای فعلی خود را دست‌کم گرفته و فکر کنیم هنوز به آنجا نرسیده‌ایم».

علی اکبر صالحی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی ایران نیز در مصاحبه‌ای در ماه فوریه وضعیت را با جزئیات توضیح داد و برنامه هسته‌ای ایران را به مجموعه‌ای از قطعات خودرو تشبیه کرد که تنها باید مونتاژ شوند. «آیا گیربکس ساخته‌اید؟ من می‌گویم بله. موتور چطور؟ اما هر کدام برای هدف خاص خودشان هستند».

این اظهارات با توبیخ تند و غیرمعمولی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مواجه شد؛ سازمانی که مأموریت آن جلوگیری از گسترش تسلیحات اتمی، چه مونتاژشده و چه مونتاژنشده است.

رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مصاحبه‌ای گفت: «این سخنان در مورد تسلیحات هسته‌ای شدیداً بی‌فایده بوده و من صراحتاً آن را محکوم می‌کنم. اگر شما جزو کشورهای عضو پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای هستید، نباید به هیچ وجه سلاح هسته‌ای داشته باشید؛ مونتاژشده، جداشده، در یک کشو، در یک کمد، یا هر چیز دیگری. شما نباید به دنبال آن باشید؛ شما نباید آن را داشته باشید. تمام».

دومینوی هسته‌ای

در منطقه‌ای که درگیر جنگ بوده (هم جنگ داغ در غزه و هم جنگ در سایه طولانی‌مدت میان ایران و اسرائیل)، پیشرفت ایران در غرب با نگرانی فزاینده‌ای رصد می‌شود. ارتش و سازمان‌های جاسوسی اسرائیل سابقه‌ای طولانی در اقدامات پنهانی برای کُندکردن پیشرفت هسته‌ای ایران دارند؛ از ترور دانشمندان هسته‌ای ایران گرفته تا حملات سایبری به تأسیسات هسته‌ای، از جمله عملیات خرابکاری سایبری معروف به استاکس‌نت. اگر شواهدی از تلاش ایران برای گریز هسته‌ای به دست بیاید، می‌تواند حملات هوایی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای تهران را به دنبال داشته باشد. حمله‌ای تلافی‌جویانه از سوی موشک‌های پیشرفته یا ناوگان پهپادی ایران نیز می‌تواند جرقه جنگی گسترده‌تر در خاورمیانه را بزند.

همچنین احتمال دستیابی ایران به گریز هسته‌ای می‌تواند سایر کشورهای منطقه، از جمله عربستان سعودی و ترکیه را به بازنگری در گزینه‌های امنیتی خود سوق دهد. گروسی در مصاحبه‌ای درباره پتانسیل «دومینوی هسته‌ای» بی‌ثبات‌کننده هشدار داد.

او خاطرنشان کرد: «بیش از یک کشور به صراحت اعلام کرده‌اند که دیدن توانایی هسته‌ای ایران، آن‌ها را نیز به دنبال‌کردن چنین ظرفیتی سوق می‌دهد». او افزود که اگر چنین اتفاقی بیفتد، می‌تواند منجر به «فروپاشی احتمالی کل رژیم منع اشاعه گردد».

با توجه به خطرات فزاینده، گروسی خواستار احیای فوری توافق ۲۰۱۵ یا جایگزینی آن با نسخه جدیدی شده تا به همسایگان ایران درباره نیات هسته‌ایش شفافیت بیشتری بدهد. او گفت: «اگر در بلاتکلیفی رها شویم، ممکن است اتفاقات بدی بیفتد».

در حال حاضر، چشم‌انداز بازگرداندن یا تجدید نظر در توافق، حتی با اذعان حامیان سرسخت برجام تیره‌وتار است. مقامات فعلی و سابق ایالات متحده می‌گویند که بدون توافق، متقاعدکردن تهران برای عقب‌نشینی از لبه پرتگاه، در بهترین حالت، احتمالاً دشوار خواهد بود.

ارنست مونیز، فیزیکدان و وزیر انرژی سابق ایالات متحده که در مذاکرات ۲۰۱۵ کمک کرد، گفت: «بازگشت به وضعیتی از اعتماد، جایی که می‌دانیم ایران حتی ذره‌ای به گریز هسته‌ای نزدیک نشود، کار بسیار دشواری خواهد بود». مونیز که هم‌اکنون مدیرعامل سازمان ابتکار تهدید هسته‌ای است، گفت: «هر پیشرفت واقعی که ممکن است در آینده حاصل شود، تقریباً به طور قطع باید بخشی از توافقی گسترده‌تر ایران و غرب باشد. این مهم بسیار چالش‌برانگیز و احتمالاً دستیابی به آن بسیار دشوار خواهد بود».