بار کج پوپولیسم اقتدارگرا؛ چرا اردوغان علاقه‌ای به اصلاحات ندارد؟

به گزارش اکوایران، انتخابات ۳۱ مارس ۲۰۲۴ شهرداری ترکیه ضربه ویرانگری به رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه وارد کرد. همچنین حزب عدالت و توسعه او که در سال ۲۰۰۲ به قدرت رسید، برای اولین‌بار در نظرسنجی‌های سراسری ترکیه دوم شد.

به نوشته هِنری برکلی، استاد روابط بین‌الملل و عضو ارشد شورای روابط خارجی برای وبگاه نشنال اینترست، اردوغان که به طور خستگی‌ناپذیری در تمام کمپین‌ها و سخنرانی‌های انتخاباتی حضور یافت، در شرایطی که اکنون شبیه به اشتباه محاسباتی سیاسی وحشتناکی به نظر می‌رسد، تصمیم گرفته انتخابات محلی را به خود و حکومت گره بزند. او که به باخت عادت ندارد، اکنون با بحران مشروعیت بی‌سابقه‌ای مواجه بوده که پیامدهایی برای سیاست داخلی و خارجی ترکیه خواهد داشت.

سخنرانی اردوغان پس از اعلام نتایج انتخابات محلی، به طور غیرمعمولی آشتی‌جویانه به نظر می‌رسید و او آن را پیروزی برای دموکراسی خواند. با این حال، در سال‌های پس از ۲۰۰۲، او به یک رهبر پوپولیست-اقتدارگرا تبدیل شده که به تنهایی تمام جنبه‌های نظام سیاسی ترکیه را کنترل می‌کند. حکومت او بر دو پایه استوار بوده است.

بار کج پوپولیسم اقتدارگرا

اول، حکومتی اقتدارگراست که با شروع از قوه قضاییه و بانک مرکزی، خودمختاری تمام نهادها را از بین برد و آن‌ها را مطیع هوس‌ها و خواسته‌های خود کرد. رهبران جامعه مدنی، سیاستمداران و روزنامه‌نگاران به طور معمول طبق دستور او به زندان انداخته می‌شوند. به جای سیاست خارجی ترکیه، سیاست خارجی اردوغان وجود دارد.

دوم، پوپولیسم اوست. اردوغان تصویری از خود به عنوان «مردی از جنس مردم» ساخته که مانند همه سیاستمداران پوپولیست دیگر، با نخبگان فاسد و تشکیلات سیاسی حاکم در مبارزه است. این پیام بی‌وقفه توسط همه مطبوعات و کانال‌های اطلاع‌رسانی خصوصی و عمومی تحت کنترل او، به گوش می‌رسد. با این حال، نتایج انتخابات اخیر تصویر سیاسی او را لکه‌دار کرده است.

حزب جمهوری خلق، حزب اصلی اپوزیسیون که اردوغان آن را با تشکیلات سیاسی حاکم یکی دانسته، در سراسر کشور از حزب عدالت و توسعه پیشی گرفت، کنترل تمام شهرداری‌های خود حفظ کرد و بسیاری از شهرداری‌های تحت حاکمیت حزب عدالت و توسعه را به تصرف خود درآورد.

با این حال، این شکست بیشترین ضربه را به استانبول، بزرگترین شهر و هسته اقتصادی ترکیه و هدف اصلی اردوغان وارد ساخت. او کار سیاسی خود را در آنجا آغاز کرده بود. این شهر منبع رانت‌های اقتصادی است که از حزبش حمایت مالی می‌کند. او شدیدا به شکست سال ۲۰۱۹ حزبش در استانبول اعتراض کرد و تا آنجایی پیش رفت که با طرح پرونده قضایی علیه اکرم امام‌اوغلو، شهردار محبوب این شهر، برای برکناری او از مقامش فشار آورد.

علی‌رغم این فشارها، امام‌اوغلو نامزد منتخب اردوغان و رقبای دیگر را با کسب اکثریت آرا شکست داد. او همچنین اکثریت کرسی‌های شورای شهر را نیز به دست آورد؛ شورایی که قبلاً تحت سلطه حزب عدالت و توسعه بود و جلوی سیاست‌های امام‌اوغلو سنگ‌اندازی می‌کرد. امام‌اوغلو یک سیاستمدار قدرتمند و کاریزماتیک بوده که بر خلاف اسلاف خود، به عنوان رقیب اصلی اردوغان ظاهر شده است.

معکوس‌شدن روندهای انتخاباتی تنها به تعمیق چالش‌های پیش روی اردوغان می‌انجامد. بحران اقتصادی ترکیه که با نرخ تورم بالا همراه بوده، یکی از دلایل اصلی روی‌گردانی رأی‌دهندگان است. از ابتدای دهه، ترکیه با نرخ بالای تورم دست‌وپنجه نرم می‌کند. وضعیت از آنجایی بدتر شد که اردوغان برخلاف اصول متعارف اقتصادی، سیاست نرخ بهره پایین را برای مهار تورم در پیش گرفت. علی‌رغم اینکه در اکتبر ۲۰۲۲، تورم به ۸۵ درصد رسیده بود، اردوغان بانک مرکزی را مجبور کرد نرخ‌های بهره را در ماه می ۲۰۲۳، تا ۸.۵ درصد پایین بیاورد. با سقوط کامل اقتصادی قریب‌الوقوع، او با انتصاب مجدد مهمت شیمشک به وزارت خزانه‌داری و دارایی، ۱۸۰ درجه تغییر مسیر داد. شیمشک که مورد احترام سرمایه‌گذاران بین‌المللی است، به مهندسی بازگشت گام‌به‌گام به سیاست‌های اقتصادی متعارف پرداخت.

با این حال، نرخ تورم رسمی در آستانه انتخابات شهرداری‌ها نزدیک به ۷۰ درصد بود. کسری حساب جاری بالا و درآمدهای ارزی پایین، تصویر کلی اقتصاد را بیش از پیش خراب کرد و فضای ترکیه را برای مانور بین‌المللی محدود ساخت. ترکیه به مراتب بیشتر به حسن نیت سرمایه‌گذاران خارجی و حمایت آمریکا و اروپا وابسته است.

پایان سلطنت ۲۰ساله

علاوه بر مشکلات اقتصادی، او احتمالاً با چالش‌های دیگری نیز روبرو خواهد شد. نکته اصلی در میان آن‌ها این تصور است که حکومت پوپولیستی-استبدادی او در حال پایان است. امام‌اوغلو احتمالاً به عنوان نامزد اپوزیسیون برای انتخابات ریاست‌جمهوری آینده ظاهر خواهد شد. علاوه بر این، اردوغان امیدوار بود تا با تغییر قانون اساسی، محدودیت‌های دوره‌ای ریاست‌جمهوری را دور زده و بتواند در سال ۲۰۲۸ دوباره در انتخابات شرکت کند.

با وجود این وضعیت بی‌سابقه، نباید کار اردوغان را تمام‌شده فرض کرد. او به دنبال بازسازی پایگاه حمایتی خود خواهد بود. اما او چه گزینه‌هایی دارد؟ مهم‌ترین محدودیتی که رئیس‌جمهور ترکیه با آن مواجه است، وضعیت اقتصاد بوده که شدیداً وابسته به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، گردشگری و صادرات تولیدی به کشورهای غربی است. طرح اقتصادی نوپای شیمشک حداقل به دو سال دیگر نیاز دارد تا نتایج قابل مشاهده ارائه دهد.

اخیراً سبک حکمرانی اردوغان به طور فزاینده‌ای با لفاظی‌های تفرقه‌افکنانه، اقدامات تهاجمی در داخل و خارج و پیگیری اهداف ملی‌گرایانه عجین‌شده با برنامه‌های جسورانه ضدغربی، به ویژه ضدآمریکایی، همراه شده است. این رویکرد به منظور تقویت سبک رهبری کاریزماتیک و اصول ناسیونالیستی او بود. با این حال، مردم ترکیه به طور فزاینده‌ای از این سیاست‌ها خسته و با شرایط بد اقتصادی و این تصور که اردوغان آن‌ها را کنار گذاشته، دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

اولین انتخاب اردوغان برای بازسازی پایگاهش، دوچندان‌کردن آزار و اذیت اپوزیسیون بود. او حبس مخالفان، بستن خبرگزاری‌ها و آزار مخالفان کرد را افزایش داد. پس از انتخابات ۲۰۱۹ شهرداری‌ها، شهرداران منتخب کرد در جنوب شرق کشور بدون هیچ توضیحی برکنار و با مقامات منصوب دولت جایگزین شدند.

در استان وان، نامزد یک حزب کرد با ۵۵ درصد آرا به طور خودسرانه فاقد صلاحیت تشخیص داده شد و با یک سیاستمدار حزب عدالت و توسعه که تنها ۲۷ درصد رأی به دست آورده بود، جایگزین شد. در این دوره و برخلاف سال ۲۰۱۹، کردها با حمایت حزب جمهوری خلق که اعتمادبه‌نفس خود را تحت رهبری جدید بازیافته بود، برای مقاومت و مقابله با دولت آماده شد. خصوصاً در استانبول، واضح است که کردها، اگرچه رسماً با امام‌اوغلو همسو نبودند، اما تصمیمی استراتژیک برای حمایت از او گرفتند. این تصمیم تظاهرات فوری و گسترده‌ای را در وان و جاهای دیگر در مناطق کردنشین جنوب شرق به راه انداخت و حزب جمهوری خلق نیز به طور علنی و قاطعانه حمایت خود را اعلام کرد. دولت آنکارا با ترس از گسترش غیرقابل‌کنترل بی‌ثباتی، تصمیم خود را ابطال کرد. با این حال، مشخص شد که نه تنها اردوغان بدون هیچ تضمینی برای موفقیت، خطر درگیری‌های داخلی و مشکلات سیاسی را به جان خرید، بلکه بی‌ثباتی ناشی از آن برنامه اقتصادی وابسته به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را نیز به خطر انداخت.

جنگ غزه و عطش اردوغان برای جلب‌توجه

اگر دست اردوغان در داخل بسته شود، گزینه دیگرش فشار بر مخالفان و رقبای منطقه‌ای، از جمله کردهای سوریه است که متحد آمریکا بوده و در حال نبرد با داعش هستند. در حالی که ترکیه به طور مداوم آن‌ها را بمباران می‌کند و خطر یک رویارویی بزرگ با واشنگتن را افزایش می‌دهد، اردوغان به گسترش عملیات خود علیه کردها اشاره کرده است. او اخیراً از عراق و دولت اقلیم کردستان دیدار کرد و در آنجا مورد استقبال قرار گرفت. از جمله اهداف اولیه او هماهنگ‌کردن عملیات فرامرزی علیه شورشیان کرد ترکیه در کوه‌های شمال عراق بود. واشنگتن با عملیات ترکیه در عراق مخالفت نورزیده، اما عملیات در سوریه، روابط پرتنش آنکارا با دولت بایدن را بیشتر می‌کند.

با توجه به وابستگی ترکیه به اتحادیه اروپا در این برهه اقتصادی، احیای تنش در شرق مدیترانه با یونان چیزی نیست که اردوغان از پس پیامدهای آن برآید. در واقع، اتخاذ موضعی تهاجمی‌تر علیه اسرائیل احتمالاً تنها گزینه نسبتاً بدون هزینه‌ای است که او فعلاً در اختیار دارد. بلافاصله پس حمله ۷ اکتبر حماس، اردوغان حمایت قاطع خود از این گروه را ابراز کرد و نیروهای آن را مجاهد خواند. اما او متعاقباً شدت لفاظی‌های خود را کاهش داد؛ زیرا مانعی برای مشارکت احتمالی ترکیه در بازسازی و برقراری صلح پس از جنگ محسوب می‌شد.

با این حال، موفقیت حزب اسلامگرای رفاه نوین به رهبری نجم‌الدین اربکان که سیاست‌های ضداسرائیلی اردوغان را ناکافی می‌دانست، او را وادار ساخت که در موضع خود تجدید نظر کند. در ۹ آوریل، ترکیه تحریم‌های تجاری علیه اسرائیل وضع کرد. با توجه به مازاد تجاری این کشور با اسرائیل، بعید است که این تحریم‌ها مؤثر واقع شده و تنها ممکن است به ترکیه آسیب بیشتری وارد سازد. از آن زمان، اردوغان حماس را با نیروهای نامنظم ترکیه که در آغاز جنبش استقلال ترکیه پس از جنگ جهانی اول شرکت داشتند، یکی دانست و اعلام کرد که به همه روابط با اسرائیل پایان خواهد داد. در روزهای اخیر، او برای میزبانی از رهبران سیاسی حماس در ترکیه تمام تلاش خود را کرده است.

محکوم‌کردن شدید اسرائیل بر روابط آنکارا با واشنگتن تأثیر گذاشته است. اردوغان سرانجام موفق شد دعوت‌نامه‌ای را از کاخ سفید دریافت کند. با این حال، دیدار قریب‌الوقوع ۹ می به طور فزاینده‌ای دولت بایدن مضطرب ساخته است. کاخ سفید از این احتمالاً بیم دارد که اردوغان، یکی از متحدان و رهبران سیاسی طرفدار حماس برای منافع سیاسی خود سعی کند، آشکارا در جنگ غزه مداخله کرده و با جلب توجهات به خود، نتیجه دولت بایدن را شرمنده سازد. تردید مشهود واشنگتن در مورد این دیدار با «به تعویق افتادن» آن پایان یافت. در هر صورت اردوغان در آینده‌ای نزدیک، اسرائیل را در کانون تلاش‌های خود قرار خواهد داد.

راه باریک رستگاری

اردوغان می‌تواند مانند سال‌های پیشینش در قدرت که از دموکراسی، بازار آزاد، دخالت کمتر دولت و ادغام با غرب حمایت می‌کرد، استراتژی‌های جایگزینی را برای برقراری صلح داخلی دنبال کند. این امر مستلزم آن است که او از لفاظی‌های تهاجمی خود دست بردارد، به دغدغه‌های کردها بپردازد، سرکوب شدید را کاهش دهد و زندانیانی را که به اتهامات واهی زندانی شده‌اند را آزاد کند. این‌ها سیگنال‌های قدرتمندی از قصد او برای شروعی جدید خواهد بود.

با این حال، انتظار تغییر از او غیرواقعی خواهد بود. اردوغان کینه‌ای بوده، به ندرت به اشتباهات خود اعتراف می‌کند و دور خود را افراد هم‌نظرش پر کرده است. سبک مبارزاتی او در قلب شخصیت پوپولیستی-اقتدارگرایانه او قرار دارد. این امر به او اجازه داده تا بر صحنه مرکزی و تمام گفتگوهای سیاسی ترکیه تسلط داشته باشد؛ اما موجب می‌شود که او در پذیرش واقعیت جدید سیاسی به مشکل برخورد. با توجه به این‌که بی‌ثباتی و حکومت اقتدارگرا می‌تواند سرمایه‌گذاران خارجی که برای موفقیت طرح شیمشک ضروری هستند را بترساند، اردوغان به خویشتن‌داری روی آورد. همانطور که بحران وان نشان داد، او مخالفان خود از جمله امام‌اوغلو را مورد فشار و آزار قرار می‌دهد. مخالفت با اسرائیل ممکن است نیاز او به دیده‌شدن بین‌المللی در سیاست خارجی را برآورده سازد. اما پس از پایان جنگ غزه، ترکیه از هرگونه مشارکت آتی در بازسازی غزه باز خواهد ماند.