سفر نادر اردوغان به بغداد؛ پشت‌پرده پروژه «جاده توسعه» ترکیه و عراق

به گزارش اکوایران، در جریان اولین سفر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به عراق در بیش از یک دهه گذشته، آنکارا و بغداد بیش از ۲۰ توافقنامه امضا کردند.

به نوشته یلینا گوستولی برای وبگاه العربیه جدید، بیانیه‌های پس از این سفر حاکی از توجه ویژه‌ای به پروژه بلندپروازانه «جاده توسعه» معطوف است؛ یک کریدور بزرگراهی و راه‌آهن به طول ۱,۲۰۰ کیلومتر که از شهر بصره تا بندر مرسین ترکیه کشیده می‌شود.

این پروژه ۱۷ میلیارد دلاری که با عنوان «جاده ابریشم جدید» شناخته می‌شود، رقیبی برای ابتکار کمربند و جاده چین و کریدور هند-خاورمیانه-اروپا به شمار می‌رود؛ هیچ‌کدام از این دو پروژه از عراق عبور نمی‌کنند. این مسیر با کاهش قابل توجه زمان حمل‌ونقل، می‌تواند به حلقه‌ای حیاتی بین آسیا و اروپا تبدیل شود.

جاده ابریشم

اردوغان در ۲۲ آوریل از بغداد و پایتخت منطقه خودمختار کردستان بازدید کرد و در بغداد با محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق و عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور این کشور دیدار کرد. رئیس‌جمهور ترکیه بعداً برای دیدار با نچیروان بارزانی، رئیس دولت اقلیم کردستان و مسرور بارزانی، نخست‌وزیر این منطقه به اربیل پرواز کرد.

این دیدار در پی سال‌ها روابط پر فراز و نشیب بین دو همسایه، با اختلافات جاری بر سر منابع آب و صادرات نفت انجام می‌شود. ترکیه همچنان حضور نظامی خود را در شمال عراق حفظ کرده است؛ جایی که با برپایی چندین پایگاه نظامی، مرتباً حملات هوایی علیه حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) انجام می‌دهد. مقر اصلی این گروه شورشی در مناطق کوهستانی کردستان عراق قرار دارد.

حزب کارگران کردستان که ترکیه به همراه آمریکا، اتحادیه اروپا و انگلیس آن را یک سازمان تروریستی می‌دانند، از سال ۱۹۸۴ برای خودمختاری کردها علیه ترکیه به مبارزه مسلحانه دست زده است. این درگیری که کانون آن در سال‌های اخیر از جنوب شرقی ترکیه به شمال عراق منتقل شده، طبق برآوردهای رایج بین ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر از جمله غیرنظامیان را به کام مرگ کشانده است.

با وجود این تنش‌ها، ترکیه همچنان یکی از شرکای اصلی تجاری عراق باقی مانده و کالاهای ترکی در بازار عراق حضور چشمگیری دارند. توافقات اخیر نویدبخش تقویت بیشتر تجارت و همچنین همکاری دوجانبه در زمینه‌های انرژی، دفاع، گردشگری، آموزش، ورزش و بهداشت است.

در جریان سفر اردوغان، عراق، ترکیه، قطر و امارات متحده عربی یادداشت تفاهم چهارجانبه‌ای برای همکاری در پروژه «جاده توسعه» امضا کردند. اما موانعی بر سر راه قرار دارند؛ از جمله مسیر پروژه که از قلب اقتصادی عراق، بصره شروع شده و سپس از طریق تکریت به بغداد و موصل می‌رود و در نهایت وارد ترکیه می‌شود.

عثمان بهجت دینچر، پژوهشگر ارشد مرکز بین‌المللی مطالعات درگیری‌های بُن گفت: «به جز چند استثنا، این مسیری است که به راحتی بی‌ثبات شده و با کوچک‌ترین جرقه‌ای، دچار مشکلات امنیتی می‌شود». او افزود: «زیرساخت‌های امنیتی، سیاسی و اجتماعی لازم برای چنین پروژه‌ای هنوز ایجاد نشده است. پروژه جاده توسعه از سوی بازیگران زیادی از جمله حشدالشعبی یا سایر گروه‌های مقاومت یا گروه‌های کرد و حتی داعش، قابلیت هدف قرار گرفتن را دارد».

حشدالشعبی که به نیروهای بسیج مردمی نیز مشهور است، در سال ۲۰۱۴ به عنوان پاسخی برای مقابله با داعش ظهور کرد و نفوذ آن از آن زمان به طور پیوسته افزایش یافته است. در عین حال، بغداد نفوذ کمی در قبال حضور حزب کارگران کردستان در شمال عراق دارد.

معادله کردستان

در حالی که اقدامات اخیر بغداد در راستای نشان‌دادن حسن‌نیت به ترکیه شامل ممنوعیت فعالیت گروه پ‌ک‌ک می‌شود (البته بدون اعلام رسمی آن به عنوان یک سازمان تروریستی)، اجرای عملی چنین اقداماتی برای دولت مرکزی همچنان چالش‌برانگیز است. از سوی دیگر، ترکیه در حال حاضر به طور فعال در پی کسب مجوز از بغداد برای انجام عملیات نظامی بزرگی در شمال عراق در تابستان امسال است.

محمد صالح، پژوهشگر ارشد مؤسسه سیاست خارجی می‌گوید: «حمله نظامی ترکیه و درگیری با پ‌ک‌ک، منطقه کردستان را در زمانی که با تهدیدهای جدی برای موجودیت خود روبروست، بیش از پیش بی‌ثبات می‌سازد». او افزود: «دولت اقلیم کردستان در وضعیت دشواری قرار دارد، زیرا نه می‌تواند مانع حمله ترکیه شود و نه هیچ‌گونه نفوذی بر پ‌ک‌ک برای عقب‌نشینی از مناطق مرزی دارد».

به استثنای ۱۵ کیلومتر انتهایی نزدیک مرز با ترکیه، پروژه «جاده توسعه» خارج از محدوده اقلیم کردستان عراق قرار دارد. صالح با توضیح اینکه مشارکت دولت اقلیم کردستان در این پروژه به روابط با بغداد و امکان دستیابی طرفین به توافق در مورد مجموعه‌ای از اختلافات، از جمله صادرات نفت، بودجه و کنترل اقلیم در مناطق خاص بستگی دارد، گفت: «خارج‌کردن کردستان از این پروژه، نشان‌دهنده حسن نیت بغداد نسبت به کردها نیست، چرا که این اقدام، عزم دولت مرکزی برای به حاشیه راندن و تضعیف آن‌ها از نظر استراتژیک را نشان می‌دهد».

از مارس سال گذشته و به دنبال حکم یک دادگاه بین‌المللی مبنی بر نقض پیمان ۱۹۷۳ توسط آنکارا با تسهیل صادرات نفت اقلیم کردستان بدون رضایت دولت فدرال عراق، صادرات نفت از طریق خط لوله نفت کرکوک-جیهان از این منطقه به ترکیه متوقف شده است. تخمین زده می‌شود که تعطیلی این خط لوله برای عراق، به ویژه اقلیم کردستان، بین ۱۱ تا ۱۲ میلیارد دلار هزینه داشته باشد.

اهرم فشار ترکیه و جاه‌طلبی‌های بغداد

ترکیه اهرم فشار قابل توجهی بر عراق در مورد مسئله آب دارد، زیرا عراق به دنبال سهم عادلانه‌ای از رودخانه‌های دجله و فرات است که بیش از ۹۰ درصد آب شیرین کشور را تأمین می‌کند. ترکیه که چندین سد بر روی این رودخانه‌ها ساخته، طبق گزارش‌ها با افزایش جریان آب به عراق و کمک به بهینه‌سازی استفاده از آن در کشاورزی موافقت کرده است.

صالح می‌گوید: «ترکیه از مسئله آب و تمایل عراق برای گسترش تجارت منطقه‌ای برای رسیدن به خواسته‌های خود در رابطه با محاصره امنیتی و مبارزه با پ‌ک‌ک استفاده می‌کند».

دینچر با اشاره به بُعد دیگری، خاطرنشان کرد که احتمال خروج ایالات متحده از عراق به دلیل فشار ایران، جنگ غزه و همچنین انتخابات ریاست‌جمهوری آتی آمریکا نیز مطرح است. او می‌گوید: «به همین دلیل است که همه بازیگران ذی‌ربط در تلاشند تا جایگاهی پس از آمریکا به دست آورند و در عین حال، به دنبال راه‌هایی برای افزایش نفوذ خود هستند». پروژه جاده توسعه، در صورت موفقیت، عراق را در سیستم تجارت خلیج فارس-اروپا ادغام ساخته و وابستگی آن به ایران را کاهش می‌دهد.

او در ادامه تأکید می‌کند که «ژئوپلیتیک منطقه‌ای وارد فاز بسیار پویا و متغیری شده است». دینچر افزود: «اگرچه سفرهای اخیر و توافقنامه‌های امضاشده این تصور را ایجاد می‌کند که تعامل جاری بین ترکیه و عراق به جاده توسعه و همکاری اقتصادی مرتبط است، اما چنین نیست. برای بسیاری از بازیگران محلی و منطقه‌ای و شاید مهم‌تر از همه برای مردم عراق، این پروژه هیجان زیادی به جز برای سودانی ایجاد نکرده و جزو اولویت‌ها نیست».