پشت‌پرده رقابت ژئوپلیتیکی جدید در منطقه

به گزارش اکوایران، با افزایش نااطمینانی‌های ژئوپلیتیکی، کشورهای عربی حوزه خلیج فارس یک استراتژی دو وجهی را برای سرمایه‌گذاری‌های انرژی خود اتخاذ کرده‌اند.

به نوشته امواج‌مدیا، کشورهای عربی خلیج فارس در حال چرخش به بازارهای آسیایی هستند؛ اقدامی که با هدف تضمین خریداران صادرات انرژی انجام می‌شود. این در حالی است که مرکز ثقل تقاضا از کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) دور شده و به سمت آسیای در حال توسعه حرکت می‌کند که اکنون تمرکز اصلی بر رشد است. کشورهای عربی خلیج فارس همچنین در حال گسترش سرمایه‌گذاری‌های نفت و گاز خود به کشورهای نسبتاً بی‌ثبات منطقه مانند عراق و لبنان و همچنین اقتصادهای نوظهور غنی از انرژی در قفقاز جنوبی، از جمله آذربایجان هستند.

قطر نمونه بارز این رویکرد استراتژیک است. سال گذشته، دوحه به همراه شرکت توتال انرژی فرانسه خرید ۲۵ درصد سهام در یک پروژه انرژی عراقی به ارزش ۲۷ میلیارد دلار را امضا کرد. علاوه بر این، یوسی‌سی هولندیگ، یک شرکت ساختمانی و پیمانکاری مستقر در قطر متعهد به اجرای یک پروژه ۲.۵ میلیارد دلاری در عراق شده است. بر اساس تفاهم‌نامه امضاشده، این شرکت دو نیروگاه با ظرفیت ۲۴۰۰ مگاوات خواهد ساخت. در همین حال، شرکت قطر انرژی برای اکتشاف ذخایر نفت و گاز در آب‌های سرزمینی لبنان، به کنسرسیومی با توتال انرژی و شرکت ایتالیایی اِنی پیوسته است.

به طور مشابه، شرکت اماراتی هلال نفت در سال ۲۰۲۳ سه قرارداد ۲۰ساله را برای توسعه میادین نفت و گاز در استان‌های بصره جنوبی و دیالی مرکزی عراق امضا کرد. در همین سال، شرکت انرژی اکوا که متعلق به حکومت سعودی است، از برنامه‌هایی برای ساخت یک مزرعه خورشیدی ۱۰۰۰ مگاواتی در عراق خبر داد.

قفقاز جنوبی نیز تدریجاً به عنوان قطبی جذاب برای سرمایه‌گذاری در حال ظهور است. برای مثال، آذربایجان و عربستان سعودی در سال ۲۰۲۲ پروژه نیروگاه بادی خِزی-آبشرون را کلید زدند که با سرمایه‌گذاری ۳۰۰ میلیون دلاری، بزرگترین سرمایه‌گذاری خارجی در این بخش برای باکو به شمار می‌رود. یک سال پیش از آن، شرکت اماراتی مصدر قراردادی ۲۰۰ میلیون دلاری در بخش انرژی خورشیدی امضا کرد که اولین پروژه مبتنی بر سرمایه‌گذاری خارجی در بخش انرژی خورشیدی آذربایجان محسوب می‌شود. این پروژه که به صورت مشارکت بخش دولتی و خصوصی طراحی شده، اولین ابتکار مستقل آذربایجان در زمینه انرژی خورشیدی است که از طریق سرمایه‌گذاری خارجی تأمین مالی می‌شود.

در حالی که هدف‌گذاری کشورهای عربی خلیج فارس بر بازارهای آسیایی منطقی به نظر می‌رسد، اشتیاق جدید آن‌ها برای تسلط بر سرمایه‌گذاری‌ها در کشورهای باثبات سیاسی، سؤالاتی را درباره انگیزه‌های واقعی پشت این سرمایه‌گذاری‌ها ایجاد می‌کند.

رقابت برای انرژی‌های تجدیدپذیر

در بحبوحه تغییر چشم‌انداز جهانی انرژی، پایتخت‌های کشورهای عربی خلیج فارس که به طور سنتی به صادرات نفت متکی بوده‌اند، با فشار فزاینده‌ای برای تنوع‌بخشیدن به سبد انرژی خود و همچنین تأمین تقاضای داخلی مواجه هستند. توافق تاریخی که در بیست و هشتمین کنفرانس تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل متحد (COP28) به دست آمد که خواستار دورشدن از سوخت‌های فسیلی شد، منطقه را برای بازنگری در استراتژی‌های انرژی تشویق کرد. کشورهای عربی خلیج فارس با درک اینکه تقاضا برای سوخت‌های فسیلی برای همیشه باقی نخواهد ماند، سرمایه‌گذاری خود در جایگزین‌های پاک‌تر مانند هیدروژن، فناوری‌های جذب کربن، گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش می‌دهند.

تلاش کشورهای حوزه خلیج فارس برای بازارهای انرژی نوظهور نشان می‌دهد رقابت برای انرژی‌های تجدیدپذیر فراتر از مرزهایشان گسترش یافته است. لوری هیتیان، کارشناس نفت و گاز لبنانی در مؤسسه حاکمیت منابع طبیعی در مصاحبه با امواج‌مدیا توضیح داد که شرکت‌های نفتی با هدایت منابع مالی به صنایع انرژی و پایین‌دستی، در حال تنوع‌بخشی به فعالیت‌های خود هستند. به گفته هیتیان، شرکت‌های نفتی اماراتی و سعودی نیز با سرمایه‌گذاری در گاز طبیعی از این رویه پیروی می‌کنند. همزمان با جستجوی منابع درآمد جایگزین، آن‌ها به دنبال کاهش ریسک‌های ناشی از وابستگی شدید به هیدروکربن‌ها هستند.

با ادامه نااطمینانی‌های ژئوپلیتیکی که بر بخش انرژی تأثیر می‌گذارد، مانند جنگ روسیه علیه اوکراین که شوک‌هایی به سراسر جهان وارد کرده و قیمت گاز را افزایش داده، پایتخت‌های کشورهای عرب خلیج فارس در حال تغییر تمرکز خود بوده و اولویت را بر امنیت انرژی و تأمین تقاضای داخلی قرار داده‌اند. به ویژه، این شوک‌ها در جایی که افزایش جمعیت از تأمین انرژی پیشی بگیرد، چالش‌های بزرگی را برای کشورهای حوزه خلیج فارس ایجاد می‌کند. ترکیبی از رشد اقتصادی، گسترش صنایع و افزایش سریع سطح زندگی، منجر به افزایش تقریباً شش برابری مصرف انرژی منطقه از دهه ۱۹۸۰ شده که سریع‌ترین نرخ در جهان است.

کویت، عمان و امارات متحده عربی هم اکنون برای تأمین تقاضای داخلی خود اقدام به واردات گاز طبیعی کرده‌اند. قابل توجه است که کویت، کشوری نظر منابع انرژی ثروتمند است، در سال ۲۰۲۲ به عنوان بزرگترین واردکننده گاز طبیعی در منطقه شناخته شد و حدود ۸.۴ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی مایع وارد کرد. گسترش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی منطقه‌ای و روی‌آوردن به واردات از منابع دیگر، نه تنها این کشورها را در برابر اختلالات بالقوه در مسیرهای تأمین سنتی محافظت می‌کند، بلکه باعث تقویت اقتصاد آن‌ها در برابر چشم‌انداز ژئوپلیتیکی پرنوسان می‌شود و تضمین می‌کند که همیشه از عرضه کافی برخوردار باشند.

افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی

عوامل اقتصادی تنها فاکتورهای محرک تصمیمات سرمایه‌گذاری انرژی در پایتخت‌های کشورهای عربی خلیج فارس نیستند. حسن آل حسن، پژوهشگر ارشد سیاست خاورمیانه در مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک به امواج‌مدیا گفت که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در حال استفاده از سرمایه‌گذاری در بخش انرژی خارج از کشور برای ایجاد وابستگی‌های بلندمدت با کشورهای همسایه هستند. آل حسن استدلال کرد: «این امر به کشورهای خلیج فارس اجازه می‌دهد تا سرمایه مازاد را به کار گیرند و نقش خود به عنوان تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران انرژی را در عین حال که روابط سیاسی عمیق‌تری با کشورهای شرق مدیترانه، قاره آفریقا، قفقاز، آسیای مرکزی و جنوبی برقرار می‌کنند، تثبیت سازند».

مدت‌هاست که کشورهای عربی خلیج فارس نفوذ ایران در کشورهای همسایه، به ویژه حمایت آن از نیروهای مقاومت را تهدیدی وجودی می‌دانند. کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس برای مقابله با آنچه روابط منطقه‌ای مشکل‌ساز تهران تلقی می‌کنند، اتخاذ رویکرد نظامی را در نظر گرفتند. اما از آن زمان به بعد، آن‌ها به سمت استراتژی‌های اقتصادی تغییر جهت داده‌اند. در واقع، پایتخت‌های کشورهای عربی خلیج فارس اکنون برای مقابله با نفوذ ایران در عراق، در پروژه‌های انرژی این کشور سرمایه‌گذاری می‌کنند. قابل توجه است که بخش انرژی عراق همچنان یک حوزه محوری برای نفوذ ایران باقی مانده است. در حال حاضر، تهران تا ۴۰ درصد از نیازهای برق عراق را از طریق صادرات برق و گاز طبیعی تامین می‌کند. نکته جالب این است که این تغییر تا حدودی به دلیل بهبود روابط اخیر بین ایران و عربستان سعودی که به میانجیگری چین در مارس ۲۰۲۳ و پس از دو سال مذاکره به میزبانی بغداد انجام گرفت، رخ داده است.

علاوه بر این، با چندقطبی‌شدن فزاینده جهان و افول نقش محوری غرب، اکنون پایتخت‌های خلیج فارس در حال ایجاد اتحادهای جدید هستند. آن‌ها پس از دهه‌ها روابط راکد با کشورهای شرقی، اکنون به دنبال تثبیت مشارکت‌های غیرغربی مانند اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آسه‌آن) هستند. در این راستا، کشورهای منطقه در سال ۲۰۲۳ برای اولین اجلاس سران بین کشورهای آسیای مرکزی و شورای همکاری خلیج فارس گرد هم آمدند. مهم‌تر اینکه، ابوظبی به گروه بریکس پیوسته و ریاض در حال بررسی پیوستن به آن است.

در مجموع، استدلال محکمی وجود دارد که سرمایه‌گذاری‌های جدید کشورهای عربی خلیج فارس در پروژه‌های انرژی منطقه‌ای، رویکردی ظریف را نشان می‌دهد که تحت تأثیر ملاحظات اقتصادی، زیست‌محیطی و ژئوپلیتیکی شکل گرفته است. در همین حال، تغییر جهت آن‌ها به سمت بازارهای آسیایی ناشی از نیاز به تنوع‌بخشیدن به سبد انرژی و تأمین تقاضای داخلی و همچنین گسترش نفوذ ژئوپلیتیکی آن‌هاست. با تغییر چشم‌انداز انرژی جهانی در پاسخ به تغییرات آب‌وهوایی و بحران‌های نوظهور، به احتمال زیاد پایتخت‌های شورای همکاری خلیج فارس به طور فزاینده‌ای استراتژی‌های انرژی انعطاف‌پذیرتری را در پیش خواهند گرفت.