چرخش به شرق سلطان؛ مسیر ناهموار ترکیه به عضویت در بریکس

به گزارش اکوایران، با توجه به اینکه مقامات ترکیه، علی‌رغم عضویت این کشور در ناتو، طی هفته جاری علاقه رسمی آنکارا به پیوستن به بریکس را تأیید کردند، عضویت احتمالی ترکیه در گروه بریکس روی میز است. با این حال، کارشناسان معتقدند که ورود آنکارا به این گروه ممکن بوده اما قریب‌الوقوع نیست.

به نوشته المانیتور، عمر چلیک، سخنگوی حزب حاکم عدالت و توسعه اردوغان در روز سه‌شنبه، میل ترکیه برای پیوستن به گروه بریکس را تکرار کرد. سخنان او در پاسخ به سؤالی در مورد اینکه آیا ترکیه برای عضویت کامل در این بلوک درخواست داده، مطرح شد. یوری اوشاکوف، رئیس بریکس که همچنین مشاور ارشد ولادیمیر پوتین است، در روز پنجشنبه درخواست ترکیه را تأیید کرد.

ناظران ترکیه معتقدند که با توجه به سیاست خارجی فزاینده‌مستقل آنکارا، عضویت بریکس همچنان گزینه‌ای است که ارزش بررسی دارد، بدون اینکه روابط آنکارا با غرب را به خطر بیندازد؛ اما هنوز مشخص نیست که کشورهای بریکس چگونه به نامزدی ترکیه پاسخ خواهند داد.

چالش‌های عضویت در بریکس

اوصال صحباز، مفسر امور اقتصادی جهانی و بنیانگذار شرکت مشاوره‌ای «اوصال مشاوره» هشدار داده که بریکس فاقد انسجام نهادی ناتو و اتحادیه اروپاست و خاطرنشان کرد که اعضای آن در بسیاری از مسائل با هم نظر نیستند. او در گفتگو با المانیتور گفت: «همه از رقابت بین چین و هند در بریکس خبر دارند که موجب پیچیدگی چشم‌انداز عضویت ترکیه خواهد شد. روابط ما با هند خوب نیست و رابطه ما با چین نیز تا حدودی تحت فشار قرار دارد».

یکی از موانع اصلی عضویت ترکیه در بریکس این است که درخواست‌های نامزدها نیاز به اجماع دارند؛ یعنی درست مانند ناتو و اتحادیه اروپا، باید توسط همه اعضای آن تصویب شوند. در حالی که حمایت روسیه از علاقه ترکیه برای پیوستن به این بلوک تاکنون صریح بوده، مواضع دو بازیگر حیاتی، یعنی چین و هند که اعضای مؤسس گروه هستند، نامشخص است.

اگرچه روابط چین با ایالات متحده و اروپا به خاطر مناقشه تایوان و نزدیکی آشکار پکن با مسکو در حال بدترشدن است، هند روابط مثبتی با ایالات متحده و همچنین استرالیا و ژاپن، متحدان آمریکا دارد. این چهار کشور گفتگوی امنیتی چهارجانبه به نام «کوآد» را تشکیل داده‌اند که ظاهراً هدف آن مهار چین در منطقه هند-آسیا-اقیانوسیه است.

روابط دوجانبه ترکیه-هند و ترکیه-چین نیز چندان هموار نیست. آنکارا در اختلاف پاکستان و هند بر سر کشمیر از اسلام‌آباد حمایت می‌کند، در حالی که روابط ترکیه-چین گاهی بر سر رفتار پکن با اقلیت ترک و مسلمان اویغور که در منطقه استراتژیک شمال غربی سین‌کیانگ چین زندگی می‌کنند، تیره شده است.

محدودیت‌های بریکس

بریکس توسط برزیل، روسیه، هند و چین تأسیس شد و بعداً نیز آفریقای جنوبی به آن پیوست و اخیراً برخی کشورهای دیگر آسیایی، آفریقایی و خاورمیانه‌ای به آن ملحق شدند. روند عضویت بریکس نسبتاً مبهم است.

بر خلاف ناتو و اتحادیه اروپا، این گروه هیچ فرایند درخواست رسمی یا دبیرخانه دائمی ندارد. کشورهای نامزد تنها پس از دستیابی به اجماع بین اعضای ثابت، دعوت به عضویت در گروه می‌شوند. بنابراین تأیید وضعیت رسمی درخواست ترکیه دشوار بوده است.

چلیک گفت که «هیچ تحول مشخصی» از سوی بریکس در مورد عضویت ترکیه وجود ندارد. به گفته هاکان گونز، کارشناس روسیه، آسیای مرکزی و ایران و استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه استانبول، عدم قطعیت در مورد درخواست ترکیه احتمال وجود کشورهایی در این گروه که با عضویت ترکیه مخالف هستند را افزایش می‌دهد. او به المانیتور گفت: «به نظر می‌رسد مذاکرات در داخل بریکس ادامه دارد، بنابراین ممکن است کشورهای مخالف موضع خود را نرم‌تر کنند».

امراه ییلدیریم چاکار، استادیار روابط بین‌الملل در دانشگاه اوراسیای ترکیه که دکترای خود را از دانشگاه نانکای چین دریافت کرده، کمی خوشبین‌تر است. در حال حاضر روسیه ریاست بریکس را بر عهده دارد و با توجه به روابط معمولاً مثبت آنکارا-مسکو، احتمالاً ترکیه طی آینده دعوت به عضویت شود. همچنین قرار است اردوغان در نشست ماه آینده سران این گروه در روسیه شرکت کند.

ییلدیریم چاکار افزود که احتمالاً کسب تأیید پکن برای آنکارا چندان دشوار نباشد. او به المانیتور گفت: «با توجه به روابط فزاینده‌پرتنش آنکارا با غرب، چین با مشارکت ترکیه برخورد مثبت‌تری دارد».

منافع پیوستن به بریکس

ترکیه به عنوان عضو ناتو و کشور نامزد عضویت در اتحادیه اروپا، بخشی از غرب به شمار می‌آید، اما اقتصاد آن به قدرت‌های شرقی وابسته است. طبق مؤسسه آماری ترکیه، تقریباً نیمی از تجارت خارجی ترکیه به ارزش کل ۶۱۷ میلیارد دلار با کشورهای اتحادیه اروپا انجام می‌گیرد.

به همین ترتیب، طبق پورتال تجارت بین‌المللی، یک پلتفرم آنلاین که توسط بانک لویدز لندن و بانک اسکاتلند اداره می‌شود، تقریباً ۷۰ درصد از سهام سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) به ارزش ۱۶۵ میلیارد دلار از اتحادیه اروپا، کانادا و ایالات متحده می‌آید.

آنکارا همچنان با کشورهای بریکس اشتراکات زیادی دارد. اقتصاد صنعتی از نرخ رشد بالایی برخوردار بوده، اگرچه اغلب با مشکل مواجه است. همچنین طبق برنامه توسعه سازمان ملل متحد، شاخص‌های توسعه انسانی ترکیه که امید به زندگی، آموزش، درآمد سرانه و سایر معیارهای کیفیت زندگی شهروندان را محاسبه می‌کند، بسیار بالاست. این بدان معناست که این کشور همچنان یک کشور «با درآمد متوسط» به شمار می‌رود که نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر، بازارهای جدید و یک سیستم حقوقی و اکوسیستم سرمایه‌گذاری بهتر برای رهایی از «تله درآمد متوسط» دارد.

در زمانی که چشم‌انداز عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا کمرنگ از همیشه بوده و خبری از پیمان اتحاد گمرکی نیز شنیده نمی‌شود، تمرکز صرف بر غرب منطقی نیست. علاوه بر این، سال‌هاست که متوسط نرخ رشد اتحادیه اروپا در سطح ۱ درصد سالانه راکد مانده و در حالی که FDI غرب نوآوری‌های فناوری را به ارمغان می‌آورد، اما ترکیه به فرصت‌های جدید خارج از غرب نیاز دارد؛ چرا که این کار از نظر تجاری و دیپلماتیک هوشمندانه است. پس از اتحادیه اروپا، روسیه و چین با ۵۶ میلیارد دلار و ۴۵ میلیارد دلار، به ترتیب بزرگترین شرکای تجاری ترکیه هستند.

در واقع، بسیاری از کشورهایی که طی سال‌های اخیر به بریکس پیوستند (مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی)، مانند آنکارا به افزایش بیشتر تجارت دوجانبه خود تمایل دارند.

نکته قابل توجه این است که جیم اونیل، اقتصاددان برجسته بریتانیایی و وزیر کابینه که در سال ۲۰۰۱ هنگام کار در گلدمن ساکس اصطلاح «بریکس» را ابداع کرد، ترکیه را یک انتخاب واضح برای این بلوک می‌داند. در ماه می ۲۰۲۳، اونیل به خبرگزاری دولتی آناتولی ترکیه گفت که ترکیه مانند بریکس در حال مقابله با «پیچیدگی‌های سیستم به محوری ایالات متحده و نظم نوین جهانی» است. این ما را به منطق ژئوپلیتیک علاقه ترکیه به بریکس می‌رساند.

صحباز به نوبه خود هشدار می‌دهد که کشورهای بریکس هنوز پتانسیل اقتصادی خود را محقق نکرده‌اند. او گفت: «در داخل بریکس، ایجاد ارزی مشترک برای مقابله با دلار یا عملکرد صحیح بانک توسعه گروه باید مشخص شود».

جایگزین اتحاد ترکیه و غرب؟

هم‌پیمانان ترکیه در ناتو مخالفت خود را نسبت به علاقه روزافزون آنکارا به بریکس پنهان نمی‌کنند. جف فلییک، سفیر سابق ایالات متحده در آنکارا در ماه گذشته علناً ابراز امیدواری کرد که ترکیه به این گروه نپیوندد. اما همه کارشناسان موافق هستند که علاقه ترکیه به بلوک شرقی مساوی پایان اتحاد آن با غرب نیست.

گونز یادآوری می‌کند که بریکس به سختی رقیبی هم‌تراز برای ناتو و اتحادیه اروپا به شمار می‌رود. او می‌گوید: «بریکس را می‌توان به عنوان یک بلوک ضدهژمونی تعریف کرد. این اتحادیه‌ای از کشورهایی است که می‌خواهند تسلط اقتصادی و مالی جهانی بلوک جی-۷ را متوازن سازند».

طبق گفته گونز، کشورهای بریکس از نظر عملی، با سرمایه‌داری به عنوان شیوه ساختار اقتصادی جهانی مخالف نیستند، اما با موقعیت غالب ایالات متحده و متحدان آن مخالف هستند که «سهم اعظم سرمایه‌داری جهانی را به خود اختصاص داده، قوانین را وضع کرده و آن را به نفع خود تنظیم می‌کنند».

پیامد ریاست‌جمهوری ترامپ

یک نگرانی که کمتر در محافل سیاست خارجی ترکیه مورد بحث قرار گرفته، اما با این حال اهمیت دارد، احتمال تضعیف ناتو و اتحادیه اروپا به دلیل ظهور احزاب راست افراطی در اروپاست. ریاست‌جمهوری احتمالی دونالد ترامپ نیز می‌تواند به تضعیف نخبگان غربی سرعت ببخشد.

علاوه بر این، نخبگان سیاسی و مردم ترکیه از کشورهای غربی به دلیل استانداردهای دوگانه خود در مورد اوکراین و فلسطین ناامید هستند. در همین حال، جنگ غزه روابط بین آنکارا و غرب را تحت فشار گذاشته است. رهبران آمریکا و اروپا که پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، کلماتی مانند «نظم بین‌المللی مبتنی بر قوانین» و «حقوق بشر» را به زبان می‌آوردند، نسبت به مردم فلسطین که درگیر تهاجم شدید اسرائیل هستند، همان نگاه را ندارند. آنکارا که اسرائیل را به «نژادکشی» متهم کرده، منتقد شدید ایالات متحده و کشورهای اروپایی برای کمک به رفتار جنگی اسرائیل بوده است.