اختلافات اساسی در مسیر احیای برجام

به گزارش اکو ایران، با وجود آن‌که بیست‌ونهم نوامبر به عنوان تاریخ آغاز مذاکرات وین اعلام شده، با این حال بسیاری از کارشناسان به آینده این مذاکرات نگاه چندان خوش‌بینانه‌ای ندارند. صنم وکیلی، کارشناس مسائل خاورمیانه با انتشار یادداشتی در بیزنس اینسایدر با عنوان «زمان  بایدن و تهران برای نجات توافق هسته‌ای به اتمام رسیده است» با بررسی آخرین تحولات پیرامون مناقشه هسته‌ای ایران، له طرف‌های آمریکایی و ایرانی توصیه کرده با توجه به این‌که فرصت احیای برجام رو به پایان است، بر تردیدهای خود غلبه کنند و از بروز بحرانی ناخوشایند جلوگیری کنند.

برجام احیا شدنی است؟

هفته گذشته، علی باقری کنی، مذاکره‌کننده اصلی ایران در مذاکرات وین درباره احیای برجام، اعلام کرد که جمهوری اسلامی در 29 نوامبر به میز مذاکرات بازمی‌گردد؛ این در حالی است که چهار ماه از تعویق دور ششم در ژوئن گذشته است.

این تأخیر طولانی، در کنار تفاسیر از مواضع واشنگتن و تهران در حین مذاکره‌، پرسش‌های فراوانی را در این زمینه ایجاد کرده که آیا اساسا می‌توان اختلافات را کاهش و برجام را احیا کرد؟ در حالی که تلاش‌های دیپلماتیک در حال افزایش است، تنها راه مناسب برای حل اختلافات، بازگرداندن اعتماد و اعتمادسازی در این فرآیند از طریق دیپلماسی است.

درگیر تنظیم مجدد استراتژی برجام

این گزارش مدعی است، طی ماه‌های گذشته، ایران درگیر تاکتیک‌هایی برای به تعویق انداختن مذاکرات شده که در دولت رئیسی منتسب به تنظیم مجدد استراتژی برجام شده است: خواه انتصاب برخی چهره‌های تندروها مخالف برجام در پست‌های کلیدی دیپلماتیک، یا تسریع بدون توفق در توسعه برنامه هسته‌ای خود. این تحرکات به نوبه خود موجب نگرانی و ناامیدی واشنیگتن و امضاکنندگان اروپایی و بریتانیایی برجام شده است که امیدوار بودند مذاکرات به موقع احیا شود.

عدم شفافیت در این زمینه سبب شده تا آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، نسبت به تاکتیک‌های به تعویق انداختن ایران ابراز ناامیدی کند و بگوید: «فرصت کوتاه است» و گزینه‌های پلن B در دست بررسی قرار دارد.

اختلافات اساسی هم‌چنان پا بر جاست

این گزارش می‌افزاید: اختلافات اساسی میان دو طرف در زمینه‌های مختلف هم‌چنان پا بر جاست: زمان‌‌بندی بازگشت به توافق، چگونگی رفع تحریم‌ها، نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تضمین‌های بلندمدت برای حفاظت از توافق، و مذاکرات بعدی برای بحث بر سر به مسائل منطقه‌ای.

موضع ایران در مورد مسئله زمان‌‌بندی بسیار محکم است. تهران تاکید دارد که ابتدا واشینگتن اولین گام را برای لغو تمامی تحریم‌های اعمال شده از سال 2018 بردارد. تنها پس از راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها است که تهران روند پایبندی خود به توافق را آغاز خواهد کرد. این موضع تهران مبتنی بر درس‌هایی است که در سال 2016 از برجام گرفته شده است؛ زمانی که تهران پس از اجرای برجام متوجه شد که دستیابی به منافع اقتصادی ناشی از کاهش تحریم‌ها دشوارتر از آن چیزی است که وعده داده شده است.

دومین مانع بر سر موضوع تضمین‌ها نیز هم‌چنان باقی مانده است. تهران به دنبال این است که در صورت خروج یکی دیگر از رئیس‌جمهورهای آمریکا از برجام، از اقتصاد خود محافظت کند و برای محافظت از اقتصادش در برابر شوک دیگری از خروج از برجام، حفاظت‌هایی ایجاد شود.

دولت بایدن در مورد این آخرین نکته تسلیم نشده است، زیرا تضمینی در مورد رفتار جانشینش نمی‌تواند بدهد. اخبار منتشر شده اخیر نشان داد که -حتی در صورت پایبندی ایران- دولت بایدن نمی‌تواند تضمین کند که تا پایان دوره‌ای که قدرت را در اختیار دارند خودشان هم در برجام باقی بمانند. این شکاف بین طرفین را بیشتر کرده و بدون شک منجر به بن‌بستی شده است که امروز نیز ادامه دارد.

در عین حال، برنامه هسته‌ای ایران به پیشرفت‌های چشمگیر و [به زعم دولت‌های غربی] نگران کننده‌اش ادامه داده است. در ژانویه 2021، در پی قانون مجلس که پس از ترور محسن فخری زاده، دانشمند هسته‌ای ایرانی تصویب شد، تهران غنی‌سازی بیست درصدی اورانیوم را آغاز کرد. پس از مشاهده خرابکاری در تاسیسات نطنز در فروردین، تهران شروع به غنی‌سازی شصت درصدی کرد. تا 30 اگوست، ایران 2441 کیلوگرم اورانیوم بسیار بالاتر از حد مجاز 202.7 کیلوگرم برجام دارد.

سومین بحران، بر سر دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تاسیسات ایران در سال جاری شکل گرفت، زمانی که قرارداد [موقت] نظارتی قبلی میان تهران و آژانس در ماه اگوست به پایان رسید. برای جلوگیری از انتقاد شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (BOG) و صدور قطعنامه علیه ایران که در سپتامبر انتظار می‌رفت، تهران مجدداً به توافق قبلی متعهد شد که بر اساس آن به آژانس اجازه داده می‌شد به دوربین‌های نظارتی نصب شده در تأسیسات نظارتی دسترسی داشته باشد.

در آن زمان، این ماجرا به عنوان یک مصالحه مهم تلقی می‌شد، اما پس از آن بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه دسترسی به تأسیسات مونتاژ سانتریفیوژ تسا در کرج را پیدا نکردند، پیش‌بینی شد که بدون ادامه تعاملات، تشدید تنش‌های بیشتری قابل انتظار خواهد بود. بدبین‌ترها اعلام آمادگی ایران برای مذاکرات در 29 نوامبر را به عنوان آخرین راهبرد این کشور برای جلوگیری از انتقادات و صدور قطعنامه در نشست بعدی آژانس بین المللی انرژی اتمی در ماه نوامبر می‌دانند.

محاسبات غیرسازنده

استراتژی آشفته تهران تا حدی تحت تأثیر ارزیابی‌های منفی از دولت بایدن قرار گرفته، به‌ویژه به واسطه خروج ایالات متحده از افغانستان و چالش‌های رئیس‌جمهور ایالات متحده در کنگره. از نگاه تهران، درگیری‌های بایدن برای تصویب لایحه اصلاح زیرساخت‌ها و توسعه خدمات اجتماعی، باعث شده که تمایل چندانی نسبت به سرمایه‌گذاری جدی سیاسی برای حفاظت از برجام نداشته باشد.

به دلیل این مسئله و تأثیر بالقوه انتخابات میان دوره ای 2022 که در آن بایدن با خطر از دست دادن اکثریت دموکرات خود در مجلس نمایندگان مواجه شود، تهران نیز برای ایجاد اهرم فشار در برابر واشینگتن و سایر ذینفعان در برجام برای گرفتن امتیازات بیشتر، پا به پا می‌کند.

درگیری‌های درون حزبی نیز مانع از ارائه پیشنهاداتی از سوی دولت بایدن به ایران شده است. علی‌رغم آن‌که احیای برجام به عنوان یکی از وعده‌های کمپین انتخاباتی بایدن به شمار می‌آمد، او با تمرکز بر همه‌گیری کووید-19 چالش‌های ژئوپلیتیکی با چین و افغانستان، بازگشت به توافق را از اولویت خود خارج کرده است. فرصت‌سوزی در واشینگتن، روند مذاکرات اولیه را به تاخیر انداخته است.

دولت بایدن از ترس انتقاد محافظه‌کاران در کنگره، تمایلی به ارائه مشوق‌ها به تهران نداشته است. کمک‌های بشردوستانه برای کمک به بحران کووید در تهران می‌توانست یک اقدام آسان برد-برد اعتمادسازی و نمایش نوعی ژست حسن نیت باشد، اما در عوض به عنوان یک امتیاز تلقی ‌شد. این یک اشتباه محاسباتی کوته‌بینانه بود که می‌توانست موج‌های متعدد کووید را در تهران متوقف کند و رهبران ایران را متقاعد کند که دولت بایدن واقعاً به دنبال روی‌گردانی از کارزار فشار حداکثری ترامپ است.

برجام بر لبه تیغ

بیزنس‌اینسایدر در پایان مدعی شده است؛ اکنون طاقت‌ها در واشنگتن و پایتخت‌های اروپایی طاق شده است. راب مالی، نماینده دولت بایدن در امور ایران، با امضاکنندگان برجام و شرکای منطقه‌ای آمریکا دیدار کرده و بایدن با حضور در نشست‌های گروه 20 در اروپا مسئله ایران را مورد بحث قرار داد –نشانه‌ای از ادامه تعهد بایدن به مسئله ایران.

تهران نیز اکنون فرصتی برای پایان دادن به بن بست کنونی به دست آورده و تعیین تاریخی برای بازگشت به وین تنها آغاز راه است. حتی با وجود چنین اخباری، برجام هم‌چنان در معرض خطر جدی قرار دارد و با از بین رفتن آن، احتمال بازگشت درگیری‌های منطقه‌ای و شتاب در برنامه هسته‌ای ایران بسیار محتمل است.