از جهادگرایی به عمل‌گرایی؛ پشت پرده ری‌برندینگ تحریر‌الشام / چه انتظاری از حکومت آینده سوریه داشته باشیم؟

به گزارش اکوایران، هر پاییز، زمانی که کشاورزان در تپه‌های سرخ استان ادلب در شمال سوریه محصول زیتون خود را برداشت می‌کنند، معمولاً نماینده‌ای از اداره مالیات محلی را در هر واحد پرس روغن می‌بینند.

این مأمور مالیاتی حداقل ۵ درصد از روغن زیتون آن‌ها را دریافت می‌کند. کشاورزان از این وضعیت شکایت دارند که حتی در سال‌های کم‌محصول نیز استثنایی وجود ندارد.

این مأموران برای دولت غیرنظامی ایجادشده تحت نظارت هیئت تحریر الشام کار می‌کنند، جنبشی شورشی که اخیراً سرنگونی سریع ۵۴ سال حکومت خاندان اسد را رهبری کرده است. این گروه اسلام‌گرا از سال ۲۰۱۷ بر بخش‌های تحت کنترل مخالفان در استان ادلب مدیریت داشته است.

اقداماتی مانند مالیات بر روغن زیتون که در سال ۲۰۱۹ آغاز شد، اعتراضات و حتی درگیری‌های مسلحانه و بازداشت‌های گاه‌به‌گاه را به دنبال داشته است.

با این حال، دولت نجات سوریه، که حکومت ادلب با آن شناخته می‌شد، به کار خود ادامه داد. این دولت از کالاهایی که وارد قلمرو آن می‌شد، مالیات می‌گرفت و درآمد خود را از طریق فروش سوخت و اداره یک شرکت مخابراتی افزایش می‌داد. همچنین، اقتصاد محلی را از طریق برنامه‌های صدور مجوز کنترل می‌کرد که شباهت زیادی به دولت‌های معمولی داشت و نشان داد که در مدیریت امور مالی برای گسترش عملیات نظامی و ارائه خدمات مدنی نسبتاً ماهر است.

به نوشته نیویورک تایمز، تصویری از این گروه شورشی که در این مقاله ارائه شده، از مصاحبه با کارشناسان، نمایندگان سازمان‌های بشردوستانه یا سایر سازمان‌هایی که در مناطق تحت کنترل آن فعالیت می‌کنند، ساکنان محلی و گزارش‌های سازمان ملل یا اندیشکده‌ها به دست آمده است.

انضباط حکومتی

از سال ۲۰۱۷، هیئت تحریر الشام و سازمان‌های وابسته به آن، با انگیزه کسب قدرت گسترده‌تر، سطحی از ثبات را در ادلب ایجاد کردند و با عمل‌گرایی و انضباط حکومت کردند. درحالی‌که این گروه کنترل کلی را حفظ کرده بود، از طریق یک نهاد غیرنظامی با ۱۱ وزارتخانه استان ادلب را اداره می‌کرد که این امر به آن‌ها اجازه داد تا نیروی شبه‌نظامی خود را به شکل سازمان‌یافته‌تر بازسازی کنند.

در ادلب، هیئت تحریر الشام نیروی امنیتی داخلی قوی‌ای داشت که با دیگر جناح‌های نظامی و منتقدان داخلی مقابله می‌کرد و این مسئله باعث اعتراضات مکرر علیه روش‌های اقتدارگرایانه و شرایط سخت زندان‌های آن شد.

سؤال اصلی این است که آیا این شورشیان، که اکنون در تلاش برای تشکیل یک دولت ملی هستند، می‌توانند دستاوردهای خود در ادلب، منطقه‌ای فقیر و کشاورزی با جمعیتی نسبتاً کوچک را در مقیاس کشوری بزرگ‌تر گسترش دهند؟

وزرای هیئت تحریر الشام که با سازمان‌های امدادی خارجی کار می‌کردند، هیچ‌گاه نمی‌توانستند به‌سرعت تصمیم بگیرند و همیشه باید ابتدا با رهبران این گروه مشورت می‌کردند. این کنترل شدید ممکن است در یک استان کوچک کارآمد باشد، اما در یک کشور بزرگ‌تر دشوار باشد.

تغییر جهت از جهادگرایی به عمل‌گرایی

هیئت تحریر الشام که ریشه در گروه‌های داعش و القاعده دارد، از حدود سال ۲۰۱۶ به تدریج رویکرد جهادی خود را تعدیل و اصلاح کرد. اگرچه برخی از قوانین محافظه‌کارانه اسلامی را اعمال می‌کرد، اما به سخت‌گیری‌های گروه تروریستی داعش در زمان حکومتش بر بخش‌هایی از سوریه روی نیاورد.

با این حال، این گروه همچنان توسط ایالات متحده، سازمان ملل، ترکیه و دیگر کشورها به‌عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود. تحریم‌ها، حمایت آشکار خارجی از این گروه را مسدود کرد و آن‌ها را وادار به یافتن روش‌های جدیدی برای تأمین مالی و نظامی کرد.

این گروه بر انواع کالاها و مشاغل از جمله محصولات کشاورزی، گذرگاه‌های مرزی، ساخت‌وساز، تجارت، فروشگاه‌ها و صنایع دستی مالیات وضع کرد. علاوه بر این، شرکت‌های مرتبط با این گروه انحصار ارائه سوخت، برق، آب و جمع‌آوری زباله را داشتند.

مارک نخله، مدیر ارشد پژوهش در شرکت تحلیل‌ خارون، عملکرد این گروه را نمونه‌ای از «انطباق‌پذیری در اقتصاد جنگ» توصیف کرده است. او بیان می‌کند که هیئت تحریر الشام یک «برندسازی مجدد استراتژیک» را از روزهای جهادی خود انجام داده و از وابستگی مالی به اهداکنندگان ثروتمند خارجی به تأمین هزینه‌های عملیات نظامی و مدنی از طریق مالیات محلی و حکومت‌داری روی آورده است.

این گروه تا حد زیادی گروه‌های افراطی‌تر را از منطقه ادلب بیرون رانده و در عین حال با آن‌ها جنگیده و گاه اعضای آن‌ها را کشته است. این موضوع طبق گزارش اخیر مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی، یک مؤسسه تحقیقاتی در واشنگتن، تأیید شده است. 

هیئت تحریر الشام همچنین برخی از روش‌های قدیمی تروریستی، مانند بمب‌گذاری‌های انتحاری علیه اهداف نظامی را کنار گذاشته است. این موضوع را عروه عجوب، دانشجوی دکتری دانشگاه مالمو در سوئد که در زمینه هیئت تحریر الشام تحقیق می‌کند، بیان کرده است. 

در طول تاریخ خود، این گروه همواره بین عناصر عمل‌گرا و اعضای تندرو در درون خود دچار کشمکش بوده است؛ تنشی که احتمالاً با گسترش نفوذ آن ادامه خواهد یافت. 

عجوب گفت: «عناصر تندرو در این گروه به حاشیه رانده شده‌اند. آن‌ها می‌خواهند حکومت کنند و اسلام‌گرا هستند، اما بسیار عمل‌گرا هستند و آماده تعامل با جوامع محلی.» 

چارلز لیستر، مدیر برنامه سوریه و مقابله با تروریسم و افراط‌گرایی در مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، گفت: «هنگامی که جنگجویان شورشی در تهاجم خود به سمت دمشق، پایتخت سوریه، پیشروی می‌کردند، فرماندهان آن‌ها سخنرانی‌هایی پرشور درباره بازپس‌گیری سوریه ایراد می‌کردند، نه درباره ایجاد یک دولت اسلامی.» 

به گفته کارشناسان، آموزش و حس مأموریت باعث ایجاد روحیه‌ای قوی در میان جنگجویان عمدتاً جوان این گروه شده بود، در حالی که پرداخت منظم حقوق وفاداری آن‌ها را تضمین می‌کرد و غارت یا اقدامات مشابه را به حداقل می‌رساند. 

آرون ی. زلین، کارشناس گروه‌های جهادی در مؤسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک و نویسنده کتابی درباره هیئت تحریر الشام، گفت: «برای آن‌ها، انضباط و احترام بخشی کلیدی از جهان‌بینی‌شان است.» 

تأمین مالی مانند یک دولت 

به دلیل تلاش دولت دمشق برای منزوی کردن مناطق تحت کنترل شورشیان در شمال، این مناطق مجبور بودند برای خدمات پایه‌ای مانند آب، برق و ارتباطات تلفنی به ترکیه وابسته باشند. هیئت تحریر الشام شرکت‌های توزیع ظاهراً خصوصی راه‌اندازی کرد، اما مالکان این شرکت‌ها ارتباط نزدیکی با این گروه داشتند. 

با این حال، منبع اصلی درآمد این گروه احتمالاً عوارض گمرکی و سایر هزینه‌هایی بود که در گذرگاه مرزی باب الهوا – مهم‌ترین دروازه ورود به شمال غربی سوریه از ترکیه – جمع‌آوری می‌شد. این گروه ارقام رسمی منتشر نکرده است، اما سازمان‌های بشردوستانه فعال در ادلب و سایر منابع برآورد می‌کنند که درآمد ماهانه آن‌ها ممکن است ۱۵ میلیون دلار یا بیشتر باشد. 

در برخی موارد، هیئت تحریر الشام ساکنان محلی را به راه‌اندازی کسب‌وکارهایی تشویق می‌کرد که حتی با شرکت‌های مخابرات و انرژی خود این گروه رقابت داشتند. 

حسام تویلو، یک کارآفرین اهل ادلب، به نیویورک تایمز گفت که در سال ۲۰۱۶ یک شرکت به نام «سوریانا LTE» تأسیس کرده و شروع به نصب دکل‌های مخابراتی در مناطقی کرده است که از پوشش شرکت‌های موجود بی‌بهره بودند. پس از به قدرت رسیدن هیئت تحریر الشام، این گروه به سوریانا مجوز فعالیت داد. 

تویلو در یک مصاحبه تلفنی گفت که اکنون سوریانا بدون هیچ مشکلی با شرکت مخابراتی «سوریا فون» متعلق به هیئت تحریر الشام رقابت می‌کند. 

او افزود: «ذهنیت آن‌ها حمایت از بخش خصوصی است.» اما او پیش‌بینی کرد که با شروع کنترل سراسری این گروه، احتمالاً شاهد تغییرات بزرگی مانند افزایش مالیات خواهیم بود».

چیزی شبیه به یک ارتش منظم

احمد حسین الشرا، رهبر هیئت تحریر الشام که پیش‌تر با نام ابومحمد الجولانی شناخته می‌شد، در زمینه استراتژی نظامی، ایدئولوژی تمرکز بر جهاد جهانی علیه غرب را کنار گذاشت. 

او به جای آن، هدف خود را آزادسازی سوریه از خاندان اسد قرار داد؛ هدفی که از سال ۲۰۱۱ با قیام‌های ضد دولتی در سراسر کشور آغاز شد و گروه‌های جهادی به‌سرعت بر آن مسلط شدند. 

در سال ۲۰۲۱، او یکی از مهم‌ترین اقدامات خود را با تأسیس نهادی به نام «دانشکده نظامی» انجام داد. افسرانی که از ارتش سوریه جدا شده بودند، به او کمک کردند تا جنگجویان این گروه و دیگر شبه‌نظامیان پراکنده در سراسر سوریه را به چیزی شبیه به یک ارتش منظم با ساختار فرماندهی مشخص تبدیل کند.

به گفته ژروم دروون، تحلیل‌گر ارشد گروه بین‌المللی بحران در حوزه جهاد و درگیری‌های مدرن: «آن‌ها بسیار شبیه‌تر به یک ارتش شدند تا فقط یک گروه از افراد مسلح.» 

آن‌ها دستورالعمل‌های دکترین نظامی غربی که در اینترنت منتشر شده بود را مطالعه کرده و تلاش کردند تا حد زیادی مدل بریتانیایی را پیاده کنند. 

تسلیحات و منابع 

منبع اصلی تسلیحات آن‌ها، سلاح‌هایی بود که از پایگاه‌های نظامی سوریه یا در نبردها با دیگر شبه‌نظامیان به دست می‌آوردند. این سلاح‌ها هسته اصلی زرادخانه آن‌ها را تشکیل می‌داد. افسران فاسد رژیم اسد نیز سلاح‌هایی به آن‌ها می‌فروختند، و ترکیه نیز کامیون‌ها و تسلیحات سبک در اختیار شبه‌نظامیان هم‌پیمان در شمال سوریه قرار می‌داد. 

برخی شبه‌نظامیان مورد حمایت ترکیه در حملاتی که منجر به سقوط دولت شد، با هیئت تحریر الشام متحد شدند. ژروم دروون گفت ترکیه، با حضور دست‌کم ۱۰ هزار سرباز در استان ادلب و بسیاری دیگر در نزدیکی آن، احتمالاً تأثیر قابل‌توجهی بر کارزارهای نظامی این گروه داشت.

اکنون ترکیه به یکی از بزرگ‌ترین ذی‌نفعان سقوط اسد در عرصه بین‌المللی تبدیل شده است.

این گروه، مانند هر جنبش چریکی، عمدتاً به سلاح‌های سبک، توپخانه و وسایل نقلیه نیاز داشت. چارلز لیستر از مؤسسه خاورمیانه گفت آن‌ها حتی خودشان خودروهای زرهی ساده‌ای تولید می‌کردند. 

تعداد جنگجویان هیئت تحریر الشام بین ۱۰ هزار تا ۶۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود، اما هسته اصلی آن احتمالاً حدود ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر بوده و تعداد مشابهی نیز به‌عنوان نیروهای ذخیره فعالیت می‌کنند.

به گفته دروون، آن‌ها تصمیم گرفتند که ساختار سازمانی خود را کاملاً بازسازی کنند. گردان‌های آن‌ها به واحدهای تخصصی با وظایف مختلف مانند پیاده‌نظام و خمپاره‌انداز تقسیم شدند و ساختار فرماندهی بسیار متمرکزتر شد. 

یکی از چشمگیرترین پیشرفت‌های این گروه، ایجاد یک واحد پهپاد بود. به گفته شورشیان، آن‌ها برخی از پهپادها را خریداری کردند و برخی دیگر را خودشان ساختند. 

حکومت در ادلب 

در حوزه حکمرانی، این گروه معمولاً مقامات محلی را در جای خود حفظ می‌کرد، به‌ویژه در روستاهایی که اقلیت‌های مذهبی در آن‌ها ساکن بودند.

سوریه ترکیبی پیچیده از جوامع متنوع است. این کشور عمدتاً سنی‌نشین با بیش از ۲۳ میلیون نفر جمعیت، اقلیت‌های قابل‌توجهی از شیعیان، مسیحیان، دروزی‌ها و علویان – فرقه‌ای که در دوران اسد بر سوریه مسلط بود – دارد. 

در ادلب، جمعیت پیش از جنگ ۱.۵ میلیون نفر بود، اما به دلیل ورود آوارگان از سراسر سوریه، این رقم به ۳.۵ میلیون نفر افزایش یافت که بیشتر آن‌ها در اردوگاه‌های چادری زندگی می‌کردند. 

هیئت تحریر الشام از روش‌های خشن گروه‌های افراطی‌تر برای اجرای قوانین اسلامی استفاده نمی‌کرد. برخلاف داعش که هرگونه انحراف از آنچه قانون اسلامی می‌دانست را با اعدام یا مجازات‌هایی مانند قطع دست مجرمان پاسخ می‌داد، این گروه سیاست معتدل‌تری داشت.

سیاست‌های اجتماعی 

خریدوفروش الکل ممنوع بود، اما ساکنان می‌گفتند که این گروه به مصرف‌کنندگان الکل کاری نداشت و افراد اجازه داشتند در ملأعام سیگار بکشند. این گروه پلیس مذهبی برای اجرای قوانین سخت اجتماعی نداشت. 

در جامعه‌ای محافظه‌کار، آن‌ها مدارس ابتدایی را با تفکیک جنسیتی اداره می‌کردند. شورشیان همچنین زنجیره‌ای از مدارس قرآنی رایگان به نام «دار الوحی» تأسیس کردند که علاوه بر الهیات، دروس عادی مانند ریاضی و انگلیسی نیز تدریس می‌کرد. 

در مقطعی، تندروها با ساخت یک مرکز خرید جدید که تحت نظارت هیئت تحریر الشام ساخته شده بود، مخالفت کردند و آن را گناه‌آلود خواندند، زیرا مردان و زنان در آنجا به‌طور عمومی با یکدیگر تعامل داشتند. اما رهبران ادلب این مخالفت‌ها را رد کردند.