به گزارش اکوایران، در دوره ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی (۲۰۲۱-۲۰۲۴)، جریان اصلاح‌طلب در ایران به حاشیه رانده شد. اما اکنون، تحت هدایت مسعود پزشکیان، اصلاح‌طلبان در حال بازگشت به عرصه هستند. به نوشته امواج مدیا، در بحبوحه چالش‌های فزاینده داخلی و خارجی – از جمله بحران اقتصادی و اختلافات بر سر قانون جدید حجاب – اصلاح‌طلبان با همکاری میانه‌روها و محافظه‌کاران عمل‌گرا علیه تندروها مقاومت می‌کنند.

رئیس‌جمهور پیشین، حسن روحانی (۲۰۱۳-۲۰۲۱)، در ۱۶ دسامبر امسال به شدت از جناح‌های تندرو به دلیل مطرح کردن احتمال تسلیحاتی کردن برنامه هسته‌ای ایران انتقاد کرد. او هشدار داد که چنین اقدامی ممکن است اسرائیل و ایالات متحده را به بررسی گزینه‌های نظامی علیه ایران ترغیب کند.

روحانی اظهار داشت که اظهارات «بی‌پروا» درباره تغییر دکترین هسته‌ای ایران – که تهران همواره تأکید داشته صلح‌آمیز است – تنها به نفع «افراطی‌ها در آمریکا و اسرائیل» خواهد بود.

روحانی همچنین از کاهش وحدت ملی ابراز نگرانی کرد و آن را ناشی از تنش‌های سیاسی و سیاست‌های جنجالی دانست – از جمله مواضع نظام سیاسی در قبال قانون حجاب.

او قانون جدیدی را که به دنبال اعمال سختگیرانه‌تر حجاب است، مورد انتقاد قرار داد و اعلام کرد این قانون با اصول قانون اساسی ایران و ارزش‌های اسلامی در تناقض است. شایان ذکر است که در پی فشارهای فزاینده بر دولت پزشکیان و نگرانی از احتمال بروز ناآرامی‌های مدنی جدید، اجرای این قانون توسط شورای عالی امنیت ملی متوقف شده است.

 

دفاع طیف سیاسی از پزشکیان

در همین حال، چهره‌های برجسته سیاسی از طیف‌های مختلف در یک مصاحبه مشترک با خبرآنلاین، از تندروها انتقاد کردند. این افراد شامل محمدرضا باهنر، نایب‌رئیس پیشین مجلس، محمود واعظی، رئیس دفتر سابق روحانی، و حسین مرعشی، از چهره‌های برجسته اصلاح‌طلب بودند.

این سه سیاستمدار تندروها را به دلیل نادیده گرفتن اولویت‌های اقتصادی مورد سرزنش قرار دادند و استدلال کردند که سیاست‌های ایدئولوژیک موجب کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و رکود اقتصادی شده است.

آن‌ها افزایش نارضایتی عمومی را به سیاست‌های مورد حمایت تندروها نسبت دادند – از جمله محدودیت‌های اینترنتی و سخت‌گیری در اجرای حجاب.

این سه سیاستمدار همچنین خواستار تقویت سیستم حزبی ساختاریافته‌تر در ایران شدند و تأکید کردند که تندروها با مقاومت در برابر اصلاحات انتخاباتی، سعی در حفظ سلطه خود بر فرآیندهای سیاسی و قانون‌گذاری دارند.

در همین حال، تندروها در شبکه‌های اجتماعی به دلیل کمبود گاز طبیعی و قطعی برق به دولت پزشکیان حمله کرده‌اند. همچنین، کاهش ارزش ریال انتقادات بیشتری را متوجه دولت کرده است.

چهره‌های تندرو، از جمله نماینده مجلس حمید رسایی، از این بحران‌ها ابراز نگرانی کرده‌اند و یکی از کاربران خواستار استعفای پزشکیان در صورت ناتوانی در حل مشکلات شد.

تنش‌ها با اسرائیل، سقوط دولت بشار اسد در سوریه و پیش‌بینی فشارهای بیشتر از سوی ایالات متحده پس از بازگشت دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری، همگی موجب کاهش اعتماد به فضای کسب‌وکار در ایران شده‌اند.

اما رسانه‌های اصلاح‌طلب و محافظه‌کار در برابر انتقادهای تندروها ایستادگی کرده‌اند.

روزنامه اصلاح‌طلب اعتماد، روزنامه دولتی ایران و روزنامه محافظه‌کار فرهیختگان از تجمع اخیر تندروها انتقاد کردند، که در آن دولت پزشکیان را به دلیل بحران‌های جاری مورد سرزنش قرار دادند و خواستار اقدام نظامی علیه اسرائیل شدند.

مسلط شدن محافظه‌کاران و تندروها

اصلاح‌طلبان در انتخابات پارلمانی ۲۰۲۰ عملاً کنار گذاشته شدند که باعث شد محافظه‌کاران کنترل مجلس را در دست بگیرند. در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۱، که در آن ابراهیم رئیسی پیروز شد، مشارکت رای‌دهندگان به حداقل رسید و بسیاری از ناظران و سیاستمداران این انتخابات را غیررقابتی دانستند.

تقریباً تمام مراکز قدرت در ایران تا چند ماه پیش تحت تسلط محافظه‌کاران و تندروها قرار داشت.

با این حال، این انحصار ظاهری در قدرت منجر به هماهنگی یا اتحاد بین نهادهای قدرت نشد. برعکس، درگیری‌های درونی میان محافظه‌کاران و تندروها ادامه داشت.

سعید جلیلی محمدباقر قالیباف

در پی تغییرات نسلی که باعث ظهور نسل جدیدی از رادیکال‌ها در شرایط مشارکت پایین در انتخابات شد، تندروها در انتخابات مجلس ۲۰۲۴ در ماه مارس به دستاوردهای قابل توجهی رسیدند.

یکی از جناح‌هایی که از این تغییرات بهره برد، جبهه پایداری انقلاب اسلامی بود که به عنوان راست‌گرای‌ترین حزب ایران توصیف شده است.

مدتی بعد، تنش‌ها بین تندروها و محافظه‌کاران بالا گرفت، زیرا هر کدام از آن‌ها از کاندیداهای رقیب در انتخابات ریاست‌جمهوری ژوئن حمایت کردند. این اختلاف به نفع تنها کاندیدای اصلاح‌طلب، پزشکیان تمام شد که در دور دوم انتخابات در اوایل ژوئیه، سعید جلیلی تندرو را شکست داد.

تصمیم رئیس محافظه‌کار مجلس، محمدباقر قالیباف، برای عدم کناره‌گیری و عدم حمایت صریح از جلیلی پیش از دور دوم انتخابات، موجب گمانه‌زنی‌هایی شد که تصمیم گرفته سده قدرت تندروها محدود شود.

یکی از نقاط اختلاف عمده و مداوم بین جناح‌های اصلاح‌طلب و تندروها، حضور محمدجواد ظریف، دیپلمات ارشد سابق، به عنوان معاون رئیس‌جمهور در امور راهبردی در دولت پزشکیان است.

در تاریخ ۱۷ نوامبر، مجلس ایران یک لایحه پیشنهادی دولت برای اصلاح قانونی را رد کرد که مانع از تصدی مناصب کلیدی توسط مقاماتی با اعضای خانواده دو تابعیتی می‌شود.

منتقدان استدلال کردند که این لایحه دولت به منظور حفظ جایگاه ظریف به عنوان معاون رئیس‌جمهور طراحی شده است و به تابعیت آمریکایی فرزندان وی اشاره کردند. تندروها از مدت‌ها پیش انتصاب ظریف توسط پزشکیان را «غیرقانونی» خوانده‌اند.

رسانه‌ها و سیاستمداران اصلاح‌طلب رأی‌گیری ۱۷ نوامبر را محکوم کرده و تندروها را به هدف قرار دادن ظریف متهم کردند. آن‌ها استدلال کردند که این حملات به دلیل نقش ظریف در مذاکره توافق هسته‌ای تاریخی سال ۲۰۱۵ در زمان تصدی وزارت خارجه (۲۰۱۳-۲۰۲۱) و همچنین حمایت او از کمپین پزشکیان انجام شده است.

جانی تازه به اصلاح‌طلبان

ریاست‌جمهوری پزشکیان جانی تازه به جنبش اصلاح‌طلبان ایران بخشیده است. این تغییر غیرمنتظره در شرایطی رخ داده است که رقابت برای نفوذ در سایه بحران جانشینی همچنان ادامه دارد.

با وجود فشارهای فزاینده بر سر بحران انرژی، رکود اقتصادی، و شکایات مربوط به حجاب، جناح‌های اصلاح‌طلب با چالش‌های بزرگی برای حفظ نفوذ تازه به دست آمده خود روبرو هستند.

دولت پزشکیان هدف خود را پیشبرد دیپلماسی با غرب برای دستیابی به رفع تحریم‌ها اعلام کرده است. همچنین تلاش می‌کند نارضایتی‌های اجتماعی را از طریق کاهش محدودیت‌های اینترنت و تسهیل در اجرای قوانین حجاب برطرف کند. موفقیت در هر یک از این حوزه‌ها می‌تواند حمایت مردمی از اصلاح‌طلبان را تقویت کند، اما مشخص نیست که توقف اجرای قانون جدید و جنجالی حجاب چقدر پایدار خواهد بود.

تعامل دیپلماتیک احتمالی با دولت جدید ترامپ درباره آینده برنامه هسته‌ای ایران می‌تواند تعیین‌کننده‌ترین عامل در شکل‌دهی به سرنوشت پزشکیان باشد. در صورت عدم موفقیت مذاکرات -از جمله به دلیل اقدام احتمالی اسرائیل برای تخریب روند دیپلماسی- پروژه اصلاح‌طلبی در ایران ممکن است بار دیگر دچار شکست شود.