تغییری اساسی در سیاست خاورمیانه؛ طلوع کامل ماه ترکیه؟

به گزارش اکوایران، ترس و امید به یک اندازه، وقایع جاری در سوریه را رنگ‌آمیزی می‌کنند. پس از سقوط خیره‌کننده حکومت بشار اسد، توجه‌ها به نظم جدیدی که در دمشق در حال شکل‌گیری است و بازیگران قدرتمند منطقه‌ای که ممکن است بر آن تأثیر بگذارند، معطوف شده است. تحلیلگران برندگان و بازندگان ژئوپلیتیکی را اعلام کرده‌اند: ایران و روسیه، حامیان دیرینه اسد، در حال بستن زخم‌های خود هستند؛ در حالی که ترکیه و پادشاهی‌های عربی که به درجات مختلف از شورشیان سوری حمایت کرده‌اند، در موقعیت برتری قرار دارند. اسرائیل، که کمپین بمباران بی‌رحمانه‌ای علیه اهداف نظامی سوریه اجرا کرد و نیروهای زمینی خود را از ارتفاعات اشغالی جولان به داخل خاک سوریه منتقل کرد، نیز ظاهراً احساس قدرت بیشتری می‌کند.

به نوشته واشنگتن پست، هم‌زمان که گروه شورشی اسلام‌گرا که اسد را سرنگون کرد، هدایت گذار سیاسی کشور را بر عهده گرفته است، دولت‌های غربی در حال از سرگیری تعامل با کشوری هستند که مدت‌ها در انزوای دیپلماتیک بود. روز سه‌شنبه، پرچم فرانسه برای اولین بار در ۱۲ سال گذشته بر فراز سفارت فرانسه در دمشق برافراشته شد. باربارا لیف، مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا در امور خاورمیانه، نیز روز جمعه به دمشق سفر کرد.

بسیاری از مسائل همچنان نامشخص است. روز پنج‌شنبه، صدها نفر از مردم سوریه در مرکز دمشق تظاهرات کردند و از مقامات جدید وابسته به اسلام‌گرایان خواستند تا دولتی سکولار و فراگیر ایجاد کنند. کردهای شمال شرق سوریه خود را برای نبردهای احتمالی با شبه‌نظامیان تحت حمایت ترکیه آماده می‌کنند. اعضای اقلیت علوی که از حامیان اسد بودند، مورد حملات انتقام‌جویانه و قتل‌هایی از سوی گروه‌های شورشی قرار گرفته‌اند که طی نیم‌قرن گذشته سرکوب شده بودند.

پویایی‌هایی که آشکار شدند

سقوط اسد برخی از پویایی‌ها را آشکار کرده است. فروپاشی حکومت او با تضعیف تاکتیکی حزب‌الله لبنان توسط اسرائیل پیش‌بینی شده بود؛ گروهی که به عنوان متحد ایران نقش حیاتی در حفظ حکومت اسد طی یک دهه جنگ داخلی داشت. علاوه بر این، ایران و روسیه که سال‌ها از او دفاع کردند، در نهایت قادر یا مایل نبودند اسد را در قدرت نگه دارند. سرنگونی او نمایانگر تغییری اساسی در سیاست خاورمیانه است.

لینا خطیب، تحلیلگر خاورمیانه در اندیشکده چتم هاوس بریتانیا، مدعی شد: «همان‌طور که سال ۱۹۸۹ پایان کمونیسم در اروپا را نشان داد، فرار اسد به مسکو پایان یک دوره در خاورمیانه را نشان می‌دهد. برای بیش از نیم‌قرن، خانواده اسد ستون فقرات نظمی سیاسی در خاورمیانه بودند که در آن گروهی از کشورها خود را به عنوان مقاومت در برابر امپریالیسم غربی و صهیونیسم معرفی می‌کردند.»

در مقاله‌ای در مجله فارن افرز، مقامات ارشد امنیتی پیشین اسرائیل، آموس یادلین و آونر گولوف، راهبردی را تشریح کردند که «نظم اسرائیلی در خاورمیانه» را تثبیت کند. آن‌ها خواستار تلاش‌های دیپلماتیک برای پیوند بیشتر اسرائیل با پادشاهی‌های عربی خلیج‌فارس، به ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی شدند -تلاشی پیچیده که نیازمند همکاری آمریکا و در نهایت امتیازاتی از سوی اسرائیل به میلیون‌ها فلسطینی تحت اشغال خواهد بود. اما این امر همچنین مستلزم آن است که نتانیاهو در برابر اعضای کلیدی جناح راست افراطی ائتلاف حاکم خود ایستادگی کند؛ کسانی که به دنبال الحاق بخش‌هایی از کرانه باختری و حتی ایجاد شهرک‌هایی در غزه هستند.

«طلوع کامل ماه ترکیه»

اما بازیگر منطقه‌ای دیگری نیز به دنبال لحظه تاریخی خود است. حکومت اسد یکی از ارکان کلیدی چیزی بود که تحلیلگران مدت‌ها آن را «هلال شیعی» ایران می‌نامیدند؛ شبکه‌ای از نفوذ و گروه‌های متحد که تهران را به مدیترانه متصل می‌کرد. با سقوط اسد و تضعیف حزب‌الله، حسن حسن در روزنامه گاردین مدعی شد که ممکن است شاهد «پایان هلال شیعی هراس‌آور ایران و طلوع کامل ماه ترکیه» باشیم که در حال بازسازی چشم‌انداز ژئوپلیتیکی از شاخ آفریقا تا شام و افغانستان است.

نیروهای نیابتی ترکیه در دمشق در موقعیت فرماندهی قرار دارند و آماده هستند کنترل بیشتری بر شمال شرق سوریه به دست آورند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، مدت‌ها خواستار سرنگونی اسد بود و اکنون به نظر می‌رسد که رویکرد او نتیجه داده است. او همچنین نقش گسترده‌تری به عنوان یک دولتمرد منطقه‌ای ایفا کرده و اخیراً توافق‌نامه‌های صلحی بین اتیوپی و سومالی به امضا رسانده است، در حالی که اتحاد ترکیه با آذربایجان، یک دولت نفتی مجهز و مسلح در مرزهای ایران، تقویت شده است.

ترامپ حتی شورش سوریه را به‌عنوان یک «تصاحب خصمانه» توسط ترکیه تعبیر کرد، روایتی که از سوی آنکارا رد شد. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، در مصاحبه‌ای گفت: «ما آن را تصاحب نمی‌نامیم، زیرا این یک اشتباه بزرگ است که آنچه در سوریه اتفاق افتاده را با چنین واژگانی توصیف کنیم.» او افزود که سرنگونی اسد «اراده مردم سوریه» را منعکس می‌کند و تأکید کرد که برای خاورمیانه ضروری است تا از «فرهنگ سلطه‌گری» عبور کند.

فیدان به شبکه الجزیره گفت: «مسئله نه سلطه‌گری ترکیه، نه سلطه‌گری ایران، و نه سلطه‌گری اعراب است، بلکه همکاری باید اصل اساسی باشد.»

دوستی ترکیه با گروه‌های اسلام‌گرا و حمایت تاریخی از احزاب وابسته به اخوان‌المسلمین باعث نگرانی کشورهایی چون امارات متحده عربی و مصر، و همچنین اسرائیل شده است. روابط اسرائیل با ترکیه از زمان آغاز جنگ غزه به شدت تنزل یافته است. رقابت‌های سیاسی در دمشق ممکن است به سرعت ابعاد ژئوپلیتیکی پیدا کند. گیدئون راچمن، ستون‌نویس روزنامه فایننشال تایمز، نوشت: «جاه‌طلبی‌های متضاد اردوغان و نتانیاهو می‌توانند به‌راحتی در سوریه با یکدیگر برخورد کنند.» او هشدار داد که سوریه ممکن است به میدان نبردی برای قدرت‌های منطقه‌ای تبدیل شود، زیرا عربستان سعودی و کشورهای خلیج‌فارس نیز در اینجا منافع خود را دارند.

ضرورت احتیاط

با این حال، هرچند موضع تهران ممکن است تضعیف شده باشد، رقبای آن باید در بهره‌گیری از مزیت خود محتاط باشند. پل سالم از مؤسسه خاورمیانه هشدار داد: «خطر این است که یک تشدید نظامی از سوی اسرائیل علیه ایران ممکن است از کنترل خارج شود و ایران در پاسخ به حملاتی علیه کشتی‌رانی و تأسیسات نفتی در خلیج فارس دست بزند، که این امر می‌تواند یک بحران جهانی انرژی و اقتصادی را ایجاد کند.»

او همچنین افزود: «ایران ممکن است تصمیم بگیرد بازدارندگی از دست‌رفته خود را با توسعه یک سلاح هسته‌ای بازیابد، که این نیز می‌تواند به یک جنگ با اسرائیل - و ایالات متحده - منجر شود.»

این موضوع دلیلی دیگر است که به گفته برخی، دولت ترامپ باید از طریق دیپلماسی از وضعیت کنونی بهره‌برداری کند و از یک شتابگیری خطرناک هسته‌ای جلوگیری کند. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده، روز چهارشنبه در نشست شورای روابط خارجی در نیویورک گفت: «من فکر نمی‌کنم که سلاح هسته‌ای اجتناب‌ناپذیر باشد» و افزود که «چشم‌اندازی برای مذاکرات» می‌بیند.

در سوریه، تحلیلگران معتقدند ایران ممکن است به‌صورت محتاطانه تلاش کند تا دوباره موقعیت خود را بازسازی کند و از خلأهای امنیتی و ناآرامی‌های احتمالی در میان اقلیت‌های قومی بهره‌برداری کند. ابراهیم حمیدی، روزنامه‌نگار سوری گفت: «همه ما می‌دانیم که ایران با سقوط اسد ضربه چ خورد. همچنین می‌دانیم که ایران صبر دارد. فعلاً ایران چند گام به عقب برداشته تا تصمیم بگیرد چگونه با این وضعیت برخورد کند.»