نرخ سود بین بانکی؛ جنگ بانک ها سر قیمت پول

یکی از اقدامات مهم بانک مرکزی  نظارت بر بازار بین بانکی و نرخ سود در این بازار است که نقش اساسی در اجرای سیاست های پولی دارد. اما نحوه عملکرد بانک ها در این بازار چگونه است و افزایش و کاهش نرخ سود در این بازار چه معنایی دارد؟

بازار بین بانکی چگونه بازاری است؟

 از قدیم الایام هرگاه آدم ها پول کم می آوردند، دو یا سه روزه از دوست یا آشنایی دستی قرض می گرفتند. دستی گرفتن یک اصطلاح بود که به قرض نقدی مردم از هم دیگرگفته می شد. اکنون که بانکداری پیشرفت کرده است وقتی کسی پول کم می آورد، از دوست یا فامیل می خواهد تا برای او کارت به کارت کند. احتمال زیاد برای خیلی ها این اتفاق رخ می دهد که بعضی وقت ها که کم ریال می شوند برای رفع چاله و چوله ها از دوست یا آشنایی دو یا سه روزه قرض می گیرند، یا عکس این حالت به دوست یا آشنایی که کم ریال شده، دستی قرض می دهند. در این بین دو نکته وجود دارد، اول اینکه قرض دادن یا قرض گرفتن اعتباری رفاقتی انجام می شود، یعنی فرد چک یا سفته ای نمی دهد و به اعتبار آشنایی قرض می گیرد و دوم اینکه خیلی زود باید این قرض را برگرداند.

خیلی ها این تجربه را دارند، احتمال زیاد شما که این مطلب را می خوانید هم تجربه دستی قرض دادن یا قرض گرفتن را دارید اما قصه وقتی جالب می شود که بدانید بانک ها بین هم یک همچین کاری انجام می دهند. دستی به هم قرض می دهند یعنی بانک هایی که کسری دارند از بانک های دیگر یک یا دو روزه قرض می گیرند.

جایی که این کار انجام می شود بازار بین بانکی نام دارد. در این بازار، در یک مقیاس خیلی بزرگتر از همان تاکتیک دستی قرض دادن رفاقتی استفاده می شود .

 اما مگر بانک هم قرض می گیرد؟

حتما شنیده اید بعضی وقت ها که از دوست یا فامیلی زیاد پول قرض می گیرید یک جمله می گوید:" من بانک هستم". بانکی که خودش منبع پول تصور می شود و به همه قرض می دهد چرا مجبور می شود قرض بگیرد؟ جواب ساده اش این است که بانک ها باید بخشی از پول هایی که جمع کرده اند را پیش بانک مرکزی ذخیره کنند. حال اگر یک بانک  وام زیاد بدهد، این وام ها بلافاصله تبدیل به سپرده می شوند. بانک طبق قانون موظف است بخشی از سپرده را نزد بانک مرکزی ذخیره کند. اما هنگامی که بانکی وام زیادی بدهد و سپرده متناسب با آن را جذب نکند دچار کسری می شود و برای جبران کسری و انجام تعهدات قانونی اش مجبور است تا از بانک های دیگر قرض بگیرد تا مشمول جریمه نشود، زیرا  اگر هر بانکی تعهدات قانونی اش را انجام ندهد از طرف بانک مرکزی جریمه خواهد شد.

اما یک  سوال دیگر، بانک ها مثل آدم ها به هم پول قرض می دهند؟ جوابش هم بله است و هم نه. بله است؛ چون وقتی یک بانک از بانک دیگر قرض می گیرد مثل من و شما اعتباری است و چیزی در مقابل این استقراض به عنوان وثیقه نمی گیرد و خیلی کوتاه مدت است یعنی یک یا نهایتا سه شب. به همین خاطر اسم دیگه بازار بین بانکی بازار شبانه است. حالا چرا شبانه؟ چون بانک ها بعد از ساعت کاری، داد و ستد های طول روز را با هم تسویه می کنند و عصر هر روز مشخص می شود چقدر طلبکار یا بدهکار هستند.

 اگه بانکی بدهکار شود از یک بانک دیگر قرض می گیرد و فردا صبح هم  تسویه می کند چون این قرض گرفتن معمولا برای یک شب  انجام می شود، به استقراض شبانه معروف شده است.

اما این بازار یک فرق بزرگ با دستی قرض دادن رفاقتی دارد و آن نرخ سود است. در دستی قرض دادن، فرد هر چقدر را قرض گرفته است همان مقدار را بر می گرداند اما در  بازار بین بانکی یا شبانه علاوه بر اصل پول یک نرخ سود هم باید به بانکی که قرض داده پرداخته شود. نرخ سود بازار بین بانکی یا شبانه که درخارج از کشور به آن اور نایت (over night) می گویند، از همین داد و ستد بین بانک ها کشف می شود.

حالا یک سوال مهم این است که نرخ سود در بازار بین بانکی چطوری تعیین می شود؟

بانک ها با یکدیگر توافقی کار می کنند یعنی نرخ سود قرض دهی بر اساس توافق دو طرف و در نهایت نرخی که به عنوان نرخ سود بازار بین بانکی می شنوید حاصل این توافق ها است. اما برای اینکه بانک های دارای مازاد با هر نرخی که دوست دارند قرض ندهند بانک های مرکزی، یک دامنه تعریف می کنند که کف و سقف دارد. در کف از بانک ها سپرده قبول می کنند و در سقف با نرخی که خودشان از قبل اعلام کردند به بانک وام میدهند. با این دامنه که در ایران به کوریدور نرخ سود معروف هست نرخ سود توافقی بین بانک ها را تنظیم می کنند. چون وقتی بانک مرکزی ۲۲ درصد قرض بدهد یک بانک نمی تواند بیشتر از این نرخ اعلام کند. به خاطر اینکه بانک دارای کسری ترجیح می دهد از بانک مرکزی قرض بگیرد. برای همین نرخ قرض دهی بین کف و سقفی است که بانک مرکزی تعیین می کند.

اما بانک مرکزی این دامنه نرخ سود را چگونه تعیین می کند؟

در همه جای دنیا بانک مرکزی مسئول کنترل نرخ تورم است. نرخ تورم هم تا حد زیادی با رشد نقدینگی ارتباط دارد. بانک مرکزی وقتی می خواهد نرخ تورم را مدیریت کند از کانال نرخ سود این کار را انجام می دهد.  بهترین جا کجاست؟ بازار بین بانکی. جایی که بانک ها به هم دیگر وام می دهند. وقتی بانک مرکزی در این بازار نرخ را مدیریت کند می تواند دومینو وار نرخ سود در بازارها دیگر را هم مدیریت کند و اینگونه نرخ رشد نقدینگی هم کنترل می شود.

اما چرا نرخ سود در این بازار مهم است؟ اهمیت نرخ سود به خاطر کارکردی است که این متغیر در اقتصاد دارد. به قول بعضی از اقتصاددان ها نرخ سود قیمت پول است. زمانی که در یک بازار بتوان نوسان قیمت را مدیریت کرد، این مدیریت نوسان می تواند به بازارهای دیگر هم سرریز شود. به همین خاطر نرخ سود در بازار بین بانکی مهم است زیرا یک نرخ معیار محسوب می شود. هنگامی که بانک ها از همدیگر با یک نرخ مشخص قرض بگیرند، این نرخ را مبنایی قرار می دهند برای سپرده گرفتن و وام دادن به مردم.

بازار بین بانکی فشار سنج پول

احتمالا شنیده یا دیده اید که  برخی خانواده در منزل دستگاه فشار خون دارند. دستگاهی که فشار را اندازه گیری می کند معمولا در انتها سه پاسخ می دهد: نرمال، بالا یا پایین. قضاوتی که دستگاه دارد بر اساس تجارب علمی است. بازار بین بانکی دستگاه فشار سنج بانک مرکزی است که با آن کسری نقدینگی در بازار یا مازاد بودن آن را اندازه گیری می کند. چگونه؟

اگر یادتان باشد، اشاره شد که بانک مرکزی برای نرخ سود در این بازار یک دامنه قرار می دهد. این دامنه را از کجا می آورد؟ از نرخ تورمی که هدف گذاری کرده است. زمانی که بانک مرکزی می خواهد نرخ تورم را به یک عددی برساند، محاسبه می کند که با چه نرخ سودی می تواند این نرخ تورم را محقق کند. در اکثر اقتصادها نرخ سود متناسب با نرخ تورم تنظیم می شود. بانک مرکزی هنگامی که نرخ تورم را مشخص می کند، سراغ نرخ سود در بازار بین بانکی می رود. یک نرخ کف می گذارد که نرخ سود از آن بیشتر نشود و یک نرخ سقف تعیین می کند که نرخ سود از آن پایین تر نرود. اما خود بانک مرکزی یک نرخ سود سیاستی می گذارد که با آن می خواهد نرخ تورم را کنترل کند. این نرخ در بازار مثل فشار خون در بدن آدم ها است. زمانی که نرخ سود رد و بدل شده بین بانک ها از این نرخ بالاتر رود،  بانک مرکزی متوجه می شود که نقدینگی در بازار کم است و هنگامی که نرخ سود در بازار از این نرخ پایین تره باشد، بانک مرکزی متوجه می شود، نقدینگی در بازار زیاد است و وقتی حول آن نرخ سیاستی خود باشد، متوجه خواهد شد که وضعیت نقدینگی در بازار متعادل است.

حالا اگر فشار پول در بازار بالا یا پایین باشد بانک مرکزی چه می کند؟ بانک مرکزی مثل یک پزشک شروع به درمان می کند. درمان در یک بازار دیگر به اسم بازار باز انجام می شود، زمانی که بانک مرکزی متوجه می شود نرخ سود خیلی بالا رفته در این بازار به بانک ها برای دو یا سه هفته پول قرض  می دهد. اگه خاطرتان باشد در بازار بین بانکی قرض معمولا شبانه بود. اگر هم پول زیاد باشه در این بازار وارد شده و از بانک ها پول ها را جمع می کند. ابراز بانک مرکزی در  بازار باز اوراق دولتی است. اوراقی که دولت در مقابل بدهی اش داده، اینجا به کمک بانک مرکزی می آید. بانک مرکزی زمانی که میخواهد قرض بدهد اوراق را از بانک به عنوان وثیقه می گیرد و زمانی که می خواهد پول جمع کند، اوراق را به بانک ها می فروشد. این گونه فشار پول در  بازار تنظیم می شود.

تفاوت نرخ سود بین بانکی و نرخ سود بانکی

نرخ سود بین بانکی نرخ سودی است که بانک ها به هم پول قرض میدهند اما نرخ سود بانکی نرخ سود است که بانک ها از مردم سپرده قبول می کنند. در ایران نرخ سود بین بانکی در بازار بین بانکی که همه بانک عضو آن هستند کشف می شود. البته این نرخ از طرف بانک مرکزی در قالب همان دامنه ای که اشاره شد مدیریت می شود اما نرخ سود سپرده از طرف شورای پول و اعتبار تعیین می شود. شورایی که متشکل از تعدادی از وزرای دولت، نماینده قوه قضائیه و نماینده بخش خصوصی و تعاون است.