کریدور جدید آینده خاورمیانه را تغییر می‌دهد؟/ بازندگان بزرگ بلندپروازی بن سلمان و شرکا

به گزارش اکوایران، در اجلاس اخیر سران گروه ۲۰ در دهلی‌نو، ایالات متحده و اتحادیه اروپا گفتند که از طرح کریدور اقتصادی که هند را به خاورمیانه و اروپا متصل می‌کند، حمایت می‌کنند. مسئله‌ای که بسیاری آن را تغییردهنده بازی در منطقه خوانده‌اند. میدل‌ایست آی با انتشار یادداشتی بلند این طرح را مورد بررسی خود قرار داده است. اکوایران این یادداشت را در دو بخش ترجمه کرده که پیش از این بخش اول آن با عنوان «برگ غیرمنتظره‌ای که واشنگتن در منطقه رو کرد» منتشر شده و در ادامه بخش دوم و پایانی آن را ارائه می‌شود:

زانوی IMEC رو گلوی مصر

خارج از واشنگتن، سایرین در مورد چشم‌انداز کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) محتاط‌تر هستند. پیتر فرانکوپان، کارشناس مسیرهای تجارت جهانی در دانشگاه آکسفورد به میدل‌ایست آی گفت: «کریدور IMEC ترکیبی از وعده‌ها، آرمان‌گرایی و جستجوی برای یک روایت است. خاورمیانه به اروپا متصل است، همیشه بوده و خواهد بود؛ اما ایده «پیوند» هند به مدیترانه بیشتر شبیه دیپلماسی پاورپوینتی می‌ماند تا ایده‌ای جدید و واقعی».

امروزه سریع‌ترین مسیر دریایی برای ترانزیت کالا بین آسیا و اروپا کانال سوئز است. حدود ۱۲ درصد تجارت جهانی یا حدود یک‌سوم کل ترافیک کانتینری جهان از طریق این آبراه ۱۱۸ مایلی انجام می‌شود. در حالی که این کانال در سال ۲۰۲۱ به دلیل گیرکردن یک کشتی کانتینری مسدود شد، کارشناسان لجستیک می‌گویند که در طول سال‌ها، تیم آبراه ۱۵۰ساله دست‌ساز به خوبی حفظ شده است.

برخی می‌گویند که اگر IMEC اجرایی شود، می‌تواند ترافیک کانال سوئز را کاهش داده و دولت مصر را که در تنگنای نقدینگی قرار دارد، از یک منبع عمده درآمد خارجی محروم کند. عبدالفتاح السیسی رئیس‌جمهور مصر روی پروژه‌های زیرساختی شرط بسته است. گسترش کانال سوئز در سال ۲۰۱۵ یکی از محورهای برنامه اقتصادی او بود. این کانال شاهد افزایش تعداد شناورها و تناژ بوده است. کانال سوئز در سال ۲۰۱۹، عبور ۱۸۴۸۳ کشتی را ثبت کرد و تا پایان سال مالی ۲۰۲۳، این تعداد به ۲۵۸۸۷ کشتی افزایش یافت.

از آنجایی که قاهره با تورم بسیار بالا و کمبود ارز خارجی دست‌وپنجه نرم می‌کند، هزینه‌های حمل‌ونقل از طریق کانال را افزایش داده است. درآمد امسال در مقایسه با سال گذشته حدود ۳۵ درصد افزایش داشت و به ۹.۴ میلیارد دلار رسید که نقطه روشن کم‌سابقه‌ای برای اقتصاد مصر بود.

جسی مارکس، کارشناس غیرمقیم روابط چین و خاورمیانه در مرکز استیمسون و مشاور سابق دفتر وزیر دفاع آمریکا گفت: «اگر IMEC محقق شود و به یک مسیر جایگزین تبدیل شود، ممکن است مصر از تغییر در کریدورهای تجاری ضرر کند».

حدود نیمی از تناژ عبوری کانال سوئز ترافیک کانتینری است. تانکرهایی که نفت خام و سوخت را حمل می‌کنند به همراه کشتی‌های حامل گاز طبیعی مایع حدود ۳۰ درصد ترافیک را تشکیل می‌دهند.

IMEC تنها نیست

کارشناسان می‌گویند که همانطور که گفته شده است، IMEC برای حمل‌ونقل نفت خام و سوخت که واردات اصلی اروپا از خلیج فارس است، طراحی نشده است. هاوارد شاتز، اقتصاددان ارشد اندیشکده رَند گفت: «مصر همچنان شاهد ترافیک نفت خام و سوخت خواهد بود. اما چین نمی‌خواهد از این کریدور ریلی مورد حمایت آمریکا استفاده کند».

شاتز می‌گوید که اگرچه در صورت تحقق IMEC ممکن است درآمد مصر آسیب ببیند، اما بعید به نظر می‌رسد که این طرح ناقوس مرگ کانال سوئز باشد که گزینه‌ای ارزان و قابل اعتماد برای محموله‌های سنگین باقی خواهد ماند؛ حتی اگر IMEC سریع‌تر باشد. او خاطرنشان کرد: «از نقطه‌نظر لجستیکی، ارزش IMEC در ایجاد افزونگی بیشتر برای زنجیره‌های تأمین جهانی است. مسیرهای جدید قطعاً چیز خوبی هستند».

تجارت بین اتحادیه اروپا و هند نیز در حال رشد است. این بلوک دومین مقصد بزرگ صادرات هند در سال ۲۰۲۱ بود؛ اما محصولات کلیدی هند دیزل و سوخت، پوشاک و گوشی‌های هوشمند هستند و در حال حاضر، شاتز تردید دارد که این کریدور ترانزیتی بتواند هند را به قطب جدید و جذابتری برای فناوری‌های حساس جهت خروج از چین ایجاد کند. شاتز گفت: «تراشه‌ها و نیمه‌هادی‌ها محصولاتی باارزش و کم‌وزن هستند. شرکت‌ها تمایل دارند آن‌ها را از طریق هوایی ارسال کنند، نه راه‌آهن. بعید می‌دانم که این کریدور به تنهایی کسب‌وکارها را متقاعد کند که تولیدات خود را به هند منتقل کنند».

پیتر سند، تحلیلگر ارشد شرکت ارائه‌دهنده داده‌های حمل‌ونقل Xeneta گفت که اگر کریدور مورد حمایت ایالات متحده به ثمر بنشیند، «تنها یک گزینه اضافی برای تعداد خاصی و نه همه کسب‌وکارها خواهد بود».

خوش‌بینی بن سلمان

یک هفته پس از اعلام IMEC، محمد بن سلمان در اولین مصاحبه خود با یک شبکه تلویزیونی آمریکایی از سال ۲۰۱۹، به تمجید از این پروژه پرداخت. او به فاکس‌نیوز گفت: «این پروژه زمان ارسال کالا از هند به اروپا را سه تا شش روز کاهش می‌دهد. همچنین در هزینه‌ها صرفه‌جویی کرده و ایمن‌تر و کارآمدتر است. البته فقط بحث و جابه‌جایی کالاها و ساخت راه‌آهن و بنادر نیست، بلکه موضوع اتصال شبکه‌های انرژی، کابل‌های داده و سایر مواردی است که به نفع اروپا، خاورمیانه و هند خواهد بود. این موضوع مهمی برای ما، اروپا و هند است».

روابط بین ایالات متحده و عربستان سعودی در زمانی که بایدن قول داد بن سلمان را به خاطر سوابق حقوق بشری عربستان، منفور جامعه جهانی کند، تیره شد. این دو همچنین بر سر سیاست انرژی با هم اختلاف داشته و ریاض درخواست واشنگتن برای پمپاژ بیشتر نفت برای مهار افزایش قیمت‌ها رد کرد. اما در طی اعلام پروژه IMEC در حاشیه نشست گروه ۲۰، بایدن تصمیم گرفت با شاهزاده دست دهد.

اکنون مقامات ارشد کاخ سفید در حال رفت‌وآمد بین ریاض و واشنگتن هستند تا عربستان سعودی را به عادی‌سازی روابطش با اسرائیل تشویق کنند. یوئل گوزانسکی، کارشناس حوزه خلیج فارس در مؤسسه مطالعات امنیت داخلی تل‌آویو و عضو سابق شورای امنیت داخلی اسرائیل گفت: «این کریدور با عبور از اسرائیل به اروپا می‌رسد. IMEC با عادی‌سازی (ریاض و تل‌آویو) همراه است، اما حتی اگر این اتفاق نیفتد، اسرائیل و عربستان سعودی همچنان از طریق راه‌آهن به هم متصل هستند و سرمایه‌گذاری اسرائیلی زیادی برای آن نیاز نیست. از همه نظر، IMEC به نفع اسرائیل است».

با این حال، یک چیز مسلم است: سرمایه‌گذاری کشورهای خلیج فارس برای موفقیت این کریدور بسیار اهمیت دارد. فرانکوپان گفت که اگر دلارهای مالیاتی ایالات متحده بودجه این پروژه را تأمین کند، تعجب‌آور خواهد بود. او گفت: «همانطور که در سال‌های اخیر دیده‌ایم، رویکرد «اول آمریکا» به معنای بازگرداندن مشاغل به ایالات متحده است، نه کمک به ایجاد آن‌ها در سایر نقاط جهان.

هیچ تعهد مالی الزام‌آوری از سوی طرف‌های تفاهم وجود ندارد، اما آن‌ها توافق کرده‌اند که ظرف ۶۰ روز دیگر با یکدیگر دیدار کنند تا جدول زمانی پروژه را تعیین کنند. اما کاخ سفید گفته است که عربستان سعودی ۲۰ میلیارد دلار برای حمایت از طرح زیرساختی جدید متعهد شده است.

در حال حاضر، کشورهای حوزه خلیج فارس منابع نفتی خود را به پروژه‌های زیرساختی اختصاص می‌دهند تا اتکای اقتصاد خود به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهند. ریاض و ابوظبی آینده خود را به عنوان قطب‌های لجستیکی جهانی می‌بینند که استقلال تازه‌یافته آن‌ها در دنیای چندقطبی را تکمیل می‌کند.

عبدالله بن طوق المری، وزیر اقتصاد امارات در روز جمعه گفت: «جهان در حال تغییر است. ما مشغول بازطراحی و بازمهندسی زنجیره‌های تأمین هستیم».

سهم شاهزاده

سال گذشته، مقامات عربستانی متعهد شدند که ۴۹۷۱ مایل راه‌آهن جدید احداث کنند. تحلیلگران می‌گویند که واشنگتن خوش‌بین است که سعودی‌ها با افزودن مسیر جدید به این خط‌آهن مشکلی نداشته باشند.

رابرت موگیلنیکی، محقق ارشد مؤسسه کشورهای عربی خلیج فارس گفت: «برای بن سلمان و بن زاید، قرارگرفتن در مرکز خط‌آهن هند و اروپا یک تیر و چند نشان است».

بسیاری از اجزای طرح ایالات متحده هم‌اکنون موجود هستند. چندین دهه است که بندر جبل علی امارات مرکز توزیع منطقه بوده است. همچنین عربستان سعودی و امارات با خطوط ریلی به هم متصلند. خط شمال-جنوب عربستان سعودی نیز تا مرز اردن امتداد دارد. پرم کومار، مشاور سابق اوباما و رئیس کنونی شرکت مشاوره جهانی آلبرایت استونبریج گروپ در خاورمیانه گفت: «راه‌آهن از صفر ساخته نخواهد شد».

اما گسترش این شبکه در عربستان سعودی می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، زیرا باید از زمین‌های بیابانی نامناسب و مستعد طوفان‌های شن و گرمای سوزان عبور کند. ولیعهد عربستان سعودی نشان داده که حاضر است ثروت نفتی پادشاهی را روی پروژه‌های بزرگی که بازده اقتصادی آن‌ها تضمین‌شده نیست، قمار کند. او همچنین در حال ساخت یک کلان‌شهر آینده‌نگرانه ۵۰۰ میلیارد دلاری در امتداد سواحل دریای سرخ و یک مرکز شهر جدید در ریاض است.

محمد بن سلمان مباهات کرده که ۲۷ درصد تجارت جهانی در اطراف عربستان سعودی انجام می‌شود. کومار گفت: «در حال حاضر، عربستان سعودی از آن سودی نمی‌برد. این شانس سعودی‌ها است که سهم خود از آن را بردارند».

بیش از یک دهه است که این پادشاهی تلاش دارد تا شبکه ریلی خود را گسترش دهد. تحلیلگران می‌گویند که اگر عربستان در مورد توسعه صنعت داخلی معدن جدی باشد، داشتن مسیرهای حمل‌ونقلی بیشتر بسیار مهم خواهد بود.

دولت عربستان می‌گوید که ۱.۳ تریلیون دلار فلز در خاک این کشور وجود دارد. رومیه الرمیح، معاون وزیر حمل‌ونقل پادشاهی در سال ۲۰۱۴، زمانی که ریاست بخش راه‌آهن عربستان را برعهده داشت، گفت: «بعد از نفت و پتروشیمی، مواد معدنی به ستون سوم اقتصاد کشور تبدیل خواهند شد و هیچ راهی وجود ندارد که بخش معدن بدون راه‌آهن وجود داشته باشد».

اردن و اسرائیل

در حال حاضر، بندر حیفا متعلق به شرکت هندی «گروه آدانی» است و مقامات اسرائیلی تخمین می‌زنند که آن‌ها فقط به ۲۰۰ کیلومتر مسیر اضافی نیاز دارند تا قطاری که از عربستان سعودی خارج می‌شود، از طریق اردن به آخرین ترمینال خود در اسرائیل برسد.

نه اسرائیل و نه اردن، یادداشت تفاهم IMEC را امضا نکرده‌اند.

اردن ده‌ها سال پیش روابط خود با اسرائیل را عادی کرد، اما توافقات با تل‌آویو اغلب باعث واکنش شدید مردمش می‌شود. در سال ۲۰۱۶ و پس از امضای قراردادی برای واردات گاز اسرائیل، اعتراضات در اردن آغاز شد. با این حال، این توافق در نهایت انجام شد.

صادرکنندگان اردنی که بسیاری از آن‌ها به طور خصوصی به میدل‌ایست آی می‌گویند که از راه‌آهن حیفا استفاده خواهند کرد، از طریق مسیر طولانی‌تر شهر بندری جنوبی عقبه محصولات خود را برای صادرات به خارج می‌فرستند.

اما به گفته کومار که به عنوان مدیر امور اسرائیل، فلسطین و مصر در شورای امنیت ملی کاخ سفید خدمت می‌کرد، ملک عبدالله دوم که تقریباً در اردن قدرت مطلق است، می‌تواند طرح راه‌آهن را اجرا کرده و از شهر هرگونه اعتراضات خیابانی خلاص شود. او افزود: «انگیزه‌های کافی از سوی سعودی‌ها وجود دارد تا کاری کنند که اردن نیز از این پروژه منتفع شود».

پس از افشای توطئه سرنگونی ملک عبدالله دوم که برخی می‌گویند توسط ولیعهد سعودی حمایت می‌شد، دولت اردن که دارای کمبود نقدینگی است، در تلاش است تا روابط خود با ریاض را ترمیم کند. این توافق جایگاه اردن در ایالات متحده که اصلی‌ترین کمک‌کننده خارجی اردن بوده را ارتقا داده است.

اما بین شک و تردید اقتصاددانان و سیاست‌های متعصبانه، از تأثیر این تحولات بر فلسطینیان کمتر صحبت شده است. در حالی که توافق ابراهیم محیط سیاسی را برای پیشبرد عادی‌سازی اسرائیل با بیشتر کشورهای عربی ایجاد کرد، بلوک I2U2 و کریدور IMEC به موضوع یک کشور مستقل فلسطینی بی‌توجه بوده‌اند.

محققینی مانند شری پلونسکی از دانشگاه کوئین مری خرید بندر حیفا را به «برون‌سپاری اسرائیل» تشبیه کرده‌اند که فلسطینی‌ها در آن به بهانه تجارت، اوراق بهادار و تغییر زنجیره تأمین، کنار گذاشته می‌شوند.

جایگزین اردوغان

در حالی که این پروژه هنوز به نتیجه نرسیده است، اما در حال حاضر دیگر قدرت‌های منطقه‌ای که خود را پل‌های طبیعی بین شرق و غرب می‌دانند، به جنبش واداشته است.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه گفت: «بدون ترکیه هیچ کریدوری وجود ندارد». در ماه می، اردوغان و محمد شیعه السودانی، نخست‌وزیر عراق از طرح‌های خود برای ایجاد یک کریدور زمینی و راه‌آهن از استان بصره عراق تا مرز ترکیه که کالاها را به اروپا می‌برد، رونمایی کردند. بیلگی دومان، هماهنگ‌کننده مطالعات عراق در اندیشکده اورسام مستقر در آنکارا گفت که ترکیه می‌خواهد با حمایت از پروژه «جاده توسعه عراق» روابط تجاری خود با خلیج فارس را بهبود دهد.

جنگ داخلی سوریه شریان اصلی ترکیه به خلیج فارس را مختل کرد. به دلیل این جنگ، صادرات ترکیه از طریق بندر حیفای اسرائیل و اردن انجام می‌شود. دومان گفت: «عراق دروازه ترکیه به خاورمیانه است. عراق همچنین می‌بیند که آسان‌ترین راه برای رسیدن به اروپا ترکیه است».

ترکیه می‌گوید امارات و قطر از این پیشنهاد حمایت می‌کنند، اما مشخص نیست که سرمایه‌گذاران از یک قطار سریع‌السیر ۱۷ میلیارد دلاری در عراق با توجه به بی‌ثباتی سیاسی و نگرانی‌های امنیتی آن حمایت خواهند کرد یا خیر. تحلیلگران می‌گویند که بعید است دولت بغداد که با کمبود نقدینگی مواجه بوده، هزینه این پروژه را تأمین کند.

رهبران جهان، از واشنگتن گرفته تا ریاض و آنکارا می‌توانند نسخه‌های خود را از راه‌آهن قرن بیست‌ویکمی حجاز ارائه دهند. اما فرانکوپان می‌گوید که همه این مسیرهای تجاری بلندپروازانه مجبورند که در آزمون بازار سربلند شوند. او گفت: «تجارت از بالا به پایین عملکرد خوبی نخواهد داشت. معمولاً همه دولت‌ها در تصمیم‌گیری تجاری بلندمدتشان ضعیف عمل می‌کنند. کسانی که کالاها را می‌سازند، می‌خرند و می‌فروشند، در به هم پیونددادن نقاط، به مراتب عملکرد بهتری دارند».