چگونه جنگ غزه بن سلمان را به آغوش پسرعموها انداخت؟

به گزارش اکوایران، حمله ۷ اکتبر ۲۰۲۳ حماس و جنگ متعاقب غزه که منجر به کشته‌شدن حدود ۳۵ هزار فلسطینی شده، بر روابط در شورای همکاری خلیج فارس (GCC) تأثیر گذاشته و به نظر می‌رسد که اعضای در حال نزدیک‌شدن به یکدیگر هستند.

به نوشته جورجیو کافیرو، کارشناس مسائل منطقه‌ای، برای وبگاه رسپانسیبل استیت‌کرفت، با گسترش جنگ غزه به لبنان، یمن، دریای سرخ و جاهای دیگر و در حالی که خصومت‌های ایران و اسرائیل، منطقه را در اوایل ماه جاری به نقطه خطرناکی کشاند، دربار شبه‌جزیره عربستان در حال تقویت روابط خود با خاندان‌های عرب خلیج فارس است.

تاریخچه اختلافات در شورای همکاری خلیج فارس

در پس‌زمینه‌ای تاریخی، این امری کاملاً منطقی است. برای درک چرایی این آن، ابتدا مفید است که به دوره پر هرج‌ومرج اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ برگردیم.

در نگاه پادشاهی‌های عرب خلیج فارس، سال ۱۹۷۹ سال وحشتناکی بود. رهبران کشورهای عربی خلیج فارس که از حمایت غرب برخوردار بودند، هم انقلاب اسلامی ایران و هم حمله شوروی به افغانستان را تحولات خطرناکی برای خود می‌دانستند. تا سال ۱۹۸۱، شش کشور عربی خلیج فارس شامل بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی گرد هم آمده تا با ایجاد شورای همکاری خلیج فارس، امنیت جمعی خود را تقویت کنند.

در طول دهه‌ها، کشورهای این سازمان تفاوت‌های ایدئولوژیک و ژئوپلیتیکی خود را به نفع تقویت اتحاد عرب‌های خلیج فارس، به ویژه در دوره‌های افزایش بی‌ثباتی، کنار گذاشته‌اند؛ مواردی مانند بحران ۱۹۹۰ کویت، قیام‌های بهار عربی ۲۰۱۰، ظهور داعش در اواسط سال ۲۰۱۴ و بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۱۲.

به همین ترتیب، در زمان ثبات بیشتر در منطقه و تهدیدات کمتر برای پادشاهی‌های عربی خلیج فارس، اختلافات و شکاف‌های داخلی بین اعضای ظاهر شده است.

تصادفی نبود که اولین بحران شورای همکاری خلیج فارس در مارس ۲۰۱۴ شروع شد. در آن زمان، موج انقلابی بهار عربی تا حد زیادی از بین رفته بود و کشورهای عربی ضدانقلاب، شامل عربستان سعودی، امارات و بحرین احساس نیاز کردند تا قطر را برای کنارگذاشتن سیاست‌های حمایت‌گرایانه‌اش از انقلابیون و اسلام‌گرایان تحت فشار قرار دهند. با این حال، پس از آن که داعش بخش‌های زیادی از عراق و سوریه را غصب تصرف کرد، اختلاف شورای همکاری خلیج فارس در همان سال پایان یافت.

در اواسط سال ۲۰۱۷ و پس از تضعیف داعش، دومین بحران شورای همکاری خلیج فارس که دقیقاً نتیجه همان مسائلی بود که منجر به اولین مناقشه این کشورها شده بود، فوران کرد.

بحرانی که به اختلافات پایان داد

اگرچه کشورهای عرب خلیج فارس، برخلاف مصر، اردن، لبنان و سوریه با اسرائیل و فلسطین مرزهای زمینی مشترک ندارند، اما هر شش عضو شورا شدیداً نگران وضعیت غزه و پیامدهای آن برای منطقه خاورمیانه هستند. در میان پادشاهی‌های عرب خلیج فارس، دلایل و نگرانی‌های مشترکی در مورد منطقه‌ای‌شدن بیشتر جنگ غزه وجود دارد. این نگرانی‌ها منجر به ناامیدی مقامات عرب خلیج فارس از رهبری ایالات متحده در منطقه و امتناع دولت بایدن از تحت فشار قرار دادن اسرائیل برای موافقت با آتش‌بس شده است.

عبدالخالق عبدالله، دانشمند علوم سیاسی اماراتی گفت: «جنگ غزه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را در همبستگی اخلاقی، سیاسی و دیپلماتیک با غزه و فلسطینیان متحد کرده است». او افزود: «در ۲۰۰ روز گذشته، اسرائیل به یک دستگاه کشتار در غزه تبدیل شده و این به مذاق هیچ‌کس در کشورهای عربی خلیج فارس خوش نیامده است».

پیامدهای داخلی مهمی نیز وجود دارد که باید در نظر گرفت. پادشاهی‌های عرب خلیج فارس از پتانسیل آرمان فلسطین برای بسیج و/یا رادیکال‌کردن شهروندانشان به شیوه‌هایی که می‌تواند وضعیت موجود در این کشورها و خاورمیانه را بر هم بزند، بیم دارند. در مصر و اردن که ثباتشان برای عرب‌های خلیج فارس اهمیتی حیاتی دارد، اعتراضات مرتبط با فلسطین امکان ایجاد ناآرامی‌های قابل توجهی را ایجاد کرده است.

ترمیم شکاف‌ها

محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست‌وزیر عربستان سعودی اخیراً با محمد بن زاید، رئیس‌جمهور امارات و شیخ تمیم، امیر قطر تلفنی گفتگو کرد. در این دو گفت‌وگو، سران کشورهای عربی خلیج فارس در مورد افزایش تنش‌های منطقه‌ای و تهدیدات علیه ثبات و امنیت خاورمیانه گفتگو کردند. بن سلمان، بن زاید و شیخ تمیم بر لزوم کاهش ریسک امنیتی و اتخاذ تدابیری برای جلوگیری از کنترل خارج‌شدن بحران‌های منطقه به توافق رسیدند.

در ۲۲ آوریل، سلطان هیثم، حاکم عمان برای اولین‌بار به امارات سفر کرد. سلطان هیثم و بن زاید در مورد موضوعات متعددی در سطوح دوجانبه، منطقه‌ای و جهانی به گفتگو نشستند. در جریان سفر سلطان هیثم، شرکت‌هایی از عمان و امارات قراردادهایی به ارزش ۳۵.۱۲ میلیارد دلار در بخش‌های مختلفی مانند حمل‌ونقل و انرژی امضا کردند. عمانی‌ها و اماراتی‌ها بر پیشبرد یکپارچگی اقتصادی کشورهایشان از طریق پروژه‌ها و ابتکارات مختلف، به ویژه «راه‌آهن اتحاد» که بندر صحار عمان را به ابوظبی متصل می‌سازد، متمرکز شده‌اند.

از زمانی که اجلاس تاریخی ژانویه ۲۰۲۱ شورای همکاری خلیج فارس رسماً به محاصره قطر پایان داد، کشورهای عضو راه درازی را در زمینه ترمیم روابط مابین پیموده‌اند. حتی تا همین چند وقت پیش، تماس بن سلمان و شیخ تمیم یا تماس بن زاید و امیر قطر می‌توانست به عنوان وخامت روابط عربستان و قطر یا امارات و قطر تعبیر شود. عبدالله خاطرنشان کرد: «جنگ غزه قطر و امارات را به هم نزدیک‌تر کرده است».

شکوفایی در گرو اتحاد

شکاف‌های گذشته در شورای همکاری خلیج فارس تنها به قطر مربوط نمی‌شد. طی دهه آخر سلطنت سلطان قابوس، امارات و عمان نیز با مشکلاتی در روابط دوجانبه خود دست و پنجه نرم کردند. با این حال، سفر اخیر سلطان هیثم به امارات نشان داد که چگونه رهبری در مسقط و ابوظبی بر راهکارهای دیپلماتیک برای کنترل بحران‌های منطقه‌ای تمرکز داشته و در عین حال، تحولات اقتصادی کشورشان را از طریق برنامه جاه‌طلبانه از بین بردن وابستگی اقتصادیشان به سوخت‌های فسیلی، به پیش می‌برند.

برای سران کشورهای شورای همکاری خلیج فارس مسلم است که جهت دستیابی به پیشرفت در هر دو جبهه، گفتگوهای بیشتر بین رهبران و رشد همکاری‌ها در بسیاری از حوزه‌ها ضروری است. پادشاهی‌های عرب خلیج فارس متوجه شده‌اند که اکنون زمانی برای اختلافات داخلی و اصطکاک بین خاندان‌های سلطنتی مختلف نیست تا بتوانند از طریق وحدت با یکدیگر، پتانسیل خود را شکوفا سازند.

عزیز الغاشیان، عضو پروژه فرقه‌گرایی، نیابتی‌ها و ضدفرقه‌گرایی دانشگاه لنکستر گفت: «از زمان حمله ۷ اکتبر حماس، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس روابط خود با یکدیگر را تقویت کرده، زیرا با توجه به اینکه عربستان سعودی، قطر و امارات نقش رهبری را در این مناقشه ایفا می‌کنند، نیاز به هماهنگی وجود دارد».

پایان بحران و تجدید شکاف‌ها

اما حین اینکه اعضای شورای همکاری خلیج فارس در بحبوحه شدت‌گرفتن جنگ غزه، در حال تقویت همکاری‌ها میان خود هستند، برخی از کارشناسان معتقدند که ممکن است پس از فرونشستن گردوغبار درگیری‌ها و آغاز دوران پساجنگ، رقابت بین کشورهای عربی خلیج فارس دوباره از سر گرفته شود.

الغاشیان گفت: «ممکن است پس از آنکه فرآیندی واقعی برای پرداختن به فردای پس از جنگ آغاز شود، وضعیت روابط این کشورها دوباره آشفته شده که می‌تواند نشئت‌گرفته از موضوع تقسیم مسئولیت در قبال فلسطین و رقابت بین کشورهای عربی باشد».