رابرت اوپنهایمر، جنایتکار یا قهرمان؟

در ساعات ابتدایی 16 جولای 1945، جایی وسط صحرای خورنادا دل موئرتو در ۵۶ کیلومتری نیومکزیکو، اولین بمب اتم دنیا آزمایش شد و معادلات قدرت را برای همیشه در جهان تغییر داد. رابرت اوپنهایمر، مدیر آزمایشگاه مخفی لوس آلاموس و بازوی علمی پروژه منهتن، طراح و سازنده این بمب بود. بمبی که چند هفته بعد از این آزمایش، هیروشیما و ناکازاکی در ژاپن را بمباران کرد و منجر به مرگ چیزی حدود 129 الی 226 هزار انسان شد.  

اوپنهایمر در دوران جوانی بیشتر درگیر تحصیلات و دنیای نظری فیزیک بود. اما با ظهور فاشیسم در دهه 1930، نظر او به دنیای سیاست و اتفاقات جهان جلب شد. هنگامی که در سال 1939، نیلز بور، فیزیکدان برجسته دانمارکی، خبر شکاف اتم توسط آلمانی‌ها را به گوش آمریکایی‌ها رساند و گمانه‌زنی‌ها درباره ساخت سلاح‌های کشنده توسط نازی‌ها اوج گرفت، روزولت رئیس جمهور وقت آمریکا پروژه منهتن را تاسیس و اوپنهایمر را به عنوان مدیر آن منصوب کرد.

بعد از آزمایش موفقیت‌آمیز بمب اتم و بمباران هیروشیما و ناکازاکی توسط آمریکا، دوران جدیدی در زندگی اوپنهایمر آغاز شد. او در یک مصاحبه‌ در دهه 60 میلادی، حدود 15 سال بعد از این انفجار، برای اولین بار به صورت عمومی از احساساتش درباره این موضوع گفت. اوپنهایمر که به زبان سانسکریت و هندو علاقه‌مند بود، در این مصاحبه می‌گوید بلافاصله بعد از این انفجار این جمله‌ از متن هندوی بهاگاواد گیتا به ذهنش خطور کرده: «اکنون من خود مرگ شده‌ام، ویرانگر دنیاها». اوپنهایمر بعد از پایان جنگ رئیس کمیته کمیسیون انرژی اتمی ایالات متحده آمریکا شد. او که با احساسات متضادی به خاطر ساخت بمب اتم دست و پنجه نرم می‌کرد، تلاش زیادی برای کنترل بین‌المللی انرژی هسته‌ای و جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای کرد. در همین راستا در سال‌های ۱۹۴۹ تا ۱۹۵۰، با توسعه بمب هیدروژنی توسط دولت آمریکا مخالفت کرد و موضع‌گیری‌هایش باعث شعله‌ور شدن خشم برخی جناح‌ها و ارتش ایالات متحده شد. 

این موضوع در کنار سابقه اوپنهایمر در طرفداری از اندیشه‌های کمونیسم باعث شد تا دولت آمریکا درباره او تحقیقات امنیتی صورت دهد و مجوز امنیتی او را در سال ۱۹۵۴ لغو کند. او که از سمت‌هایش در پروژه‌های دولتی برکنار شده بود، به فعالیت‌های علمی در دنیای فیزیک ادامه داد. با این وجود، ۹ سال بعد، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، جان اف. کندی، جایزه انریکو فرمی را به منظور اعاده حیثیت به او تقدیم کرد و پس از مرگش نیز وفاداری اوپنهایمر به دولت آمریکا تصدیق شد.

اوپنهایمر 57 سال پیش در چنین روزی، ۱۸ فوریه ۱۹۶۷، در ۶۲ سالگی بر اثر سرطان حنجره درگذشت. با وجود اینکه نام او بیش از هر چیز با بمب اتم گره خورده، زندگی‌ و فعالیت‌هایش یادآور معضل همیشگی‌ای است که دانشمندان هنگام تضاد منافع ملت و وجدانشان با آن روبرو می‌شوند. برخی او را مقصر اصلی مرگ هزاران انسان بی‌گناه در جنگ جهانی دوم می‌دانند و برخی اختراع او را اجتناب‌ناپذیر و موثر در پایان جنگ جهانی دوم می‌دانند. آنچه اهمیت دارد این است که چه او را قهرمان بدانیم و چه جنایتکار، نقش او و اختراعش در تحول معادلات قدرت در دنیای کنونی انکار ناپذیر است.