بزنگاه حیاتی جنگی 15 ساله؛ پوتین بار دیگر ورق بازی اسد را بر می‌گرداند؟

به گزارش اکوایران، نیروهای شورشی مستقر در سوریه در تلاشند تا از دستاوردهای اخیر خود بهره‌برداری کنند و مناطق بیشتری که تحت کنترل دولت است را تصرف کنند، مسئله‌ای که این سؤال را مطرح می‌کند که آیا بشار اسد قادر است قدرت خود را حفظ کند یا خیر.

نقاط ابهام زمین بازی؛ ورق این بار هم برمی‌گردد؟

نقاط مجهول بسیاری در مورد اینکه تحولات جدید در جنگ ۱۵ ساله سوریه چگونه پیش خواهد رفت وجود دارد، و بسیاری از آن  دقیقا به اندازه دشمنان داخلی که بر رویدادها تأثیر گذاشته‌اند، بستگی به برنامه‌های بازیگران خارجی قدرتمند دارد.

به گزارش بلومبرگ، برای اسد ۵۹ ساله، این بدان معناست که جمهوری اسلامی ایران، که سوریه را بخشی از محور مقاومت خود علیه اسرائیل و غرب می‌داند و سال‌هاست که عمده نیروهای زمینی را تأمین کرده، و روسیه، که یک متحد قدیمی از دوران جنگ سرد است و در سال ۲۰۱۵ برای نجات او وارد شد، در این شرایط تأثیرگذار هستند.

تغییر بزرگ در این شرایط می‌تواند این باشد که اگر روسیه، که پایگاه هوایی در سوریه دارد، بمباران هوایی گسترده‌ای علیه شورشیان را همانطور که نه سال پیش انجام داد، آغاز کند. تفاوت این بار این است که روسیه مشغول جنگ در اوکراین است.

اسد سوریه را در وضعیتی قرار داده که جمعیت آن با فقر، کمبودها و قطعی برق دست و پنجه نرم می‌کند. تاکنون این درگیری بین ۳۰۰ هزار تا ۵۰۰ هزار کشته بر جای گذاشته، بیش از ۷ میلیون نفر آواره داخلی و حداقل ۶.۴ میلیون پناهنده به جا گذاشته و طبق آمارهای سازمان‌های ملل و سازمان‌های غیر دولتی سوریه تقریباً نیم تریلیون دلار خسارت وارد کرده است.

سؤالات کلیدی عبارتند از:

آیا این پایان اسد است؟

هیچ نشانه‌ای از اینکه اسد آماده مصالحه باشد وجود ندارد. خانواده او پنج دهه است که سوریه را کنترل کرده‌اند و او توانسته در طول جنگ داخلی قدرت خود را حفظ کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که اسد پس از فروپاشی سریع دفاع‌های ارتش‌اش در برابر حملات شورشیان، به مسکو سفر کرده است، اما روز یکشنبه زمانی که با وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، عباس عراقچی، دیدار کرد، دوباره در دمشق بود.

اسد در بیانیه‌ای گفت: «سوریه با قوت و عزم راسخ در حال مبارزه با تروریسم در تمامی مناطق خود است.»

ارتش سوریه مواضع شورشیان در حلب را بمباران کرده و نیروهای کمکی به منطقه شمال شهر حماه ارسال کرده است تا از پیشروی آنها جلوگیری کند.

آیا او می‌تواند امتیاز بدهد؟

قبل از حمله جاری مخالفان مسلح، اسد تحت فشار کشورهای عربی، ترکیه، قدرت‌های غربی و حتی مسکو برای انجام اصلاحات سیاسی بود که به مخالفان فرصتی برای حضور در میز مذاکره می‌داد، بازگشت پناهندگان را تسهیل می‌کرد و جریان مواد مخدر به کشورهای همسایه را متوقف می‌کرد.

رئیس‌جمهور سوریه تا کنون به حمایت بی‌وقفه حامیانش برای مقابله با این درخواست‌ها تکیه کرده است، درخواست‌هایی که شامل جلوگیری از استفاده کشورش به عنوان مسیر انتقال کمک به نیروهای تحت حمایت تهران از جمله حزب‌الله می‌شود. حتی اگر او در برخی از این موارد امتیاز بدهد، با توجه به ضعفی که ارتش سوریه و نیروهای طرفدار دولت نشان داده‌اند، مشخص نیست که آیا شورشیان به میز مذاکره خواهند آمد.

عیسی‌م الریس، افسر ارتش سوریه که از کشور فرار کرده است، گفت: «این نتیجه اجتناب‌ناپذیر سرسختی اسد است. او با یک راه‌حل سیاسی مخالفت کرده و ارتش و اقتصاد در وضعیت تأسف‌انگیزی قرار دارند.»

اگر اسد سقوط کند، چه کسی می‌تواند جانشین او شود؟

این احتمالاً سخت‌ترین سوال برای پاسخ دادن است. اگر شورشیان به دمشق برسند و اسد را سرنگون کنند، یکی از نتایج احتمالی می‌تواند هرج و مرج و تجزیه بیشتر کشور باشد. وفاداران به حکومت که عمدتاً از طائفه علوی اسد هستند، احتمالاً به پایگاه‌های خود در اطراف شهرهای ساحلی لاذقیه و طرطوس عقب‌نشینی خواهند کرد و یک خلاء رهبری ایجاد می‌کنند.

شورشیان که از سوی نیروهای جداشده و مخالفان سیاسی در تبعید حمایت می‌شوند، ممکن است ساختار قدرت جایگزینی برای حفظ وحدت کشور در برابر جنگ بیابند. یکی از سناریوهای پس از اسد می‌تواند یک شورای نظامی موقت باشد که از یک نهاد حکومتی مدنی حمایت می‌کند، که هر دو توسط افرادی قابل قبول برای مخالفان رژیم و وفاداران رهبری می‌شوند.

شورشیان چه کسانی هستند؟

حمله اصلی شورشیان که به نام عملیات «مقابله با تجاوز» شناخته می‌شود، تحت رهبری هیئت تحریر الشام است، که سابقاً یکی از وابستگان القاعده بوده و به عنوان یک سازمان تروریستی از سوی آمریکا و دیگران شناخته می‌شود. باور بر این است که این گروه ۱۵,۰۰۰ جنگجو دارد و تجربه‌ای در حکومت‌داری محلی در بخش‌هایی از شمال‌غرب سوریه که خارج از کنترل اسد بوده‌اند، دارد.

به هیئت تحریر الشام هزاران جنگجو از گروه شورشی تحت حمایت و تأمین مالی ترکیه به نام جبهه آزادی‌بخش ملی پیوسته‌اند.

ارتش ملی سوریه، گروهی دیگر که از سوی ترکیه حمایت می‌شود، عملیات خود را عمدتاً در شمال علیه شبه‌نظامیان کرد که از سوی آمریکا حمایت می‌شوند، آغاز کرده است.

مهم‌ترین تحولی که برای اسد نگران‌کننده است این است که هزاران نفر از شورشیان پیشین که پس از بازپس‌گیری سرزمین‌ها توسط دولت به شمال فرار کرده بودند، دوباره سلاح به دست گرفته و به حمله پیوسته‌اند. شورشیان در جنوب کشور، عمدتاً در اطراف شهر درعا، نیز شروع به اعتراض کرده‌اند. به نظر می‌رسد که هیئت تحریر الشام تفاوت‌های گذشته خود با گروه‌های شورشی رقیب را کنار گذاشته و گرایش‌های اسلام‌گرایانه خود را کم‌رنگ کرده است.

چه بر سر روسیه می‌آید؟

اگر اسد بخواهد در قدرت باقی بماند، مهم‌ترین عامل این است که روسیه چه کاری انجام می‌دهد. مسکو به عنوان مهم‌ترین میانجی قدرت در سوریه عمل کرده است، چرا که نقش و نفوذ آمریکا و متحدانش در کشور کاهش یافته است.

روسیه از سال ۲۰۱۶ با جمهوری اسلامی ایران و ترکیه مذاکره کرده است تا به اسد در بازپس‌گیری حلب و دیگر مناطق کمک کند. با توجه به منابع محدودتر ولادیمیر پوتین، ممکن است اکنون فشار بیاورد تا اسد امتیازات بزرگی بدهد یا او را به عنوان اهرم چانه‌زنی در یک توافق بزرگتر درباره اوکراین رها کند.

با این حال، اسد همچنان یک متحد مهم باقی می‌ماند و سوریه میزبان پایگاه‌ها و دارایی‌های نظامی روسیه است، بنابراین دشوار است که پوتین دست از حمایت کامل بکشد.

واکنش دیگر قدرت‌های خارجی چگونه خواهد بود؟

تا کنون، جمهوری اسلامی ایران عزم خود را برای حمایت از اسد نشان داده است و گزارش‌هایی در رسانه‌های اجتماعی درباره بسیج میلیشیاهای عراقی تحت حمایت تهران به سمت سوریه منتشر شده است. این کشور برای دکترین دفاع پیشرفته جمهوری اسلامی که به استفاده از نیروهای منطقه‌ای در مقابله با اسرائیل و آمریکا متکی است، سرزمین حیاتی به شمار می‌رود.

میلیشیاهای متحد جمهوری اسلامی مستقر در عراق، لبنان و دیگر نقاط به اسد کمک کردند تا پس از فروپاشی ارتش او در اوایل قیام مردمی در مارس ۲۰۱۱، مناطق را بازپس‌گیرد. با این حال، حزب‌الله لبنان که حضور قابل توجهی در سوریه دارد، با نزدیک به ۱۴ ماه جنگ با اسرائیل به شدت تضعیف شده است.

ترکیه بازیگر اصلی در شمال سوریه است و در ابتدا با حمله تحت رهبری هیات تحریر الشام مخالفت کرد اما آنکارا محاسبات خود را پس از این تغییر داد که اسد از دیدار با رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه برای بحث در مورد اصلاحات سیاسی و بازگشت پناهندگان سوری که ترکیه بیش از ۳ میلیون نفر را میزبانی می‌کند، امتناع کرد و پس از پیشروی‌های شورشیان، تغییر محاسبه داد.

ترکیه همچنین از این که شورشیان توانسته‌اند میلیشیاهای کرد تحت حمایت آمریکا را که توسط آنکارا تروریست محسوب می‌شوند، از داخل حلب و شهر تل‌ رفعت بدون خونریزی زیاد بیرون کنند، خوشحال شده است.

آمریکا و اسرائیل چه نقشی دارند؟

آمریکا در این میان به مدت تقریباً یک دهه با کردهای سوری در مبارزه علیه داعش شریک بوده و ۹۰۰ سرباز در کشور نگه می‌دارد. کشورهای عربی که اخیراً تلاش کرده‌اند با اسد نزدیکی پیدا کنند به این امید که او کمتر به جمهوری اسلامی وابسته شود و با مخالفان آشتی کند، به همراه آمریکایی‌ها در مواجهه با تحولات سریع رویکرد صبر و مشاهده را در پیش گرفته‌اند.

اسرائیل هم که پس از حمله ۷ اکتبر ۲۰۲۳ حماس، به شدت حملات خود علیه جمهوری اسلامی ایران و حزب‌الله در سوریه را افزایش داده است، رویکرد مشابهی در پیش گرفته است.