تنش‌های شعله‌‌ور در حریم تزار؛ چرا علی‌اف در به چالش کشیدن پوتین جسور شده است؟

به گزارش اکوایران، گفت‌وگویی تنش‌آمیز میان دو رهبر اقتدارگرا که عادت دارند خواسته‌های خود را به کرسی بنشانند، در جریان بود.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در حال توضیحاتی درباره سقوط هواپیمای خطوط هوایی آذربایجان بود که چند روز پیش رخ داده و ۳۸ نفر را به کام مرگ کشانده بود. پوتین گفت شاید علت برخورد یک گروه پرندگان بوده، یا انفجار یک کپسول گاز. شاید هم یک پهپاد اوکراینی.

بر اساس گزارش نیویورک‌تایمز، به گفته دو نفری که از محتوای این تماس تلفنی در اواخر دسامبر مطلع بودند اما الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، این توضیحات را قبول نکرد. مشخص شده بود که طی چند ساعت پس از سقوط، هواپیما توسط سامانه‌های دفاع هوایی روسیه به اشتباه هدف قرار گرفته شده بود. این حادثه ترکش‌هایی را در پای یکی از مسافران فرو برده و بدنه هواپیما را پر از سوراخ کرد.

در ۲۹ دسامبر، علی‌اف بدون اینکه نامی از رئیس‌جمهور روسیه ببرد، خشم خود را علنی کرد. او گفت: «تلاش‌ها برای انکار حقایق آشکار، بی‌معنی و مضحک است.»

افرادی که این تماس تلفنی را شرح دادند، به دلیل حساسیت دیپلماتیک اصرار داشتند نامشان فاش نشود. کرملین به درخواست اظهار نظر در این مورد پاسخی نداد.

جنجال پیرامون سقوط هواپیما و تمایل علی‌اف برای به چالش کشیدن پوتین به‌صورت علنی، شکافی قابل توجه را بین دو رهبر پساشوروی که طی بیش از دو دهه در قدرت نزدیک شده بودند، آشکار کرد. پوتین سعی داشت علی‌اف را در تلاش ظاهری برای پنهان نگه داشتن علت سقوط هواپیما همراه کند؛ اما علی‌اف، که از کاهش نفوذ روسیه در سرزمین‌هایی که زمانی تحت سلطه‌اش بودند، جسارت یافته بود، اصرار داشت که روسیه گناه خود را به‌طور علنی بپذیرد.

مصاحبه‌هایی که هفته گذشته با مقامات آذربایجان و افراد نزدیک به دولت انجام شد، نشان داد که سقوط هواپیمای امبرایر ۱۹۰ در ۲۵ دسامبر با ۶۷ نفر سرنشین، به یک نقطه عطف ژئوپلیتیک برای اتحاد جماهیر شوروی سابق تبدیل شده است. علی‌اف به جای اینکه اجازه دهد پوتین پاسخ خود به این فاجعه را دیکته کند،  بارها به دلیل نپذیرفتن مسئولیت، از روسیه انتقاد کرده است.

راسم موسابکوف، عضو کمیته روابط خارجی پارلمان آذربایجان، واکنش روسیه به سقوط را «رویکردی مضحک» توصیف کرد. او افزود: «آذربایجان چنین نگرش شوونیستی را قبول نخواهد کرد.»

در پشت صحنه، مصاحبه‌ها نشان داد که این تنش‌ها مستقیماً بین علی‌اف و پوتین شعله‌ور شده است، حتی با وجود اینکه این دو خودکامه اغلب نقاط مشترک دارند. به گفته افرادی که از این تماس‌ها مطلع بودند، در تماس‌های ۲۸ دسامبر و دیگری در روز بعد، پوتین از علی‌اف خواسته بود که با انجام تحقیقات توسط یک نهاد هوانوردی مستقر در مسکو موافقت کند. اما علی‌اف این درخواست را رد کرد و اصرار داشت که جعبه‌های سیاه هواپیما در برزیل، جایی که این هواپیما ساخته شده بود، رمزگشایی شوند. این نمایش قابل توجهی از بی‌اعتمادی به رهبر روسیه بود.

مقامات در پایتخت آذربایجان، باکو، مصاحبه‌هایی برای نیویورک تایمز با سه تن از بازماندگان ترتیب دادند. این افراد گفتند که بلافاصله پس از اینکه حداقل دو انفجار هواپیما را در میانه هوا لرزاند، برای برخی از مسافران مشخص شد که مورد حمله قرار گرفته‌اند.

پس از انفجار دوم، دختری شروع به جیغ زدن کرد. لیلا عمراوا، ۲۸ ساله، از صندلی کنار پنجره خود به سمت راهرو نگاه کرد و دید که جوراب دختر پر از خون است.

سه ردیف پشت سر آن‌ها، نورالله سراجوف، ۷۱ ساله، سعی می‌کرد همسرش را آرام کند. او به همسرش گفته بود که صدای اولین انفجار احتمالاً مربوط به چرخ‌های فرود بوده است. این زوج قبلاً هرگز پرواز نکرده بودند.

سپس انفجار دوم رخ داد. باد شدیدی از پشت هواپیما وزیدن گرفت و صدای فریادهای دیگر مسافران بلند شد که می‌گفتند: «به ما حمله کردند.»

هم‌زمان با لرزش‌های شدید هواپیما که تا فاصله ۳۰ متری دریای خزر پیش رفت، سراجوف فکر کرد که حداقل مشاجره‌های زناشویی‌اش با همسرش درباره اینکه کدام یک اول می‌میرد، به پایان خواهد رسید: آن‌ها با هم خواهند مرد. اما پس از اینکه قسمت جلویی هواپیما بر اثر برخورد نابود شد، بخش عقبی از بدنه جدا شد، چرخید و صدها متر روی خاک شنی سر خورد.

سراجوف به یاد می‌آورد که در سکوت ناگهانی، در حالی که از کمربند ایمنی آویزان شده بود، فریاد زد: «کسی زنده است؟»

به دلیل بسته شدن حریم هوایی اروپا به روی روسیه پس از تهاجم پوتین به اوکراین، بسیاری از روس‌هایی که به سمت غرب پرواز می‌کنند، اکنون از آذربایجان، کشوری غنی از نفت و گاز با ۱۰ میلیون جمعیت که میان روسیه و ایران واقع شده است، عبور می‌کنند. روسیه همچنین آذربایجان را به‌عنوان یک حلقه کلیدی در مسیر تجاری گسترش‌یافته به سمت جنوب، ایران، هند و خلیج فارس می‌بیند.

نقش آذربایجان به‌عنوان نقطه ترانزیت برای روسیه‌ای که تحت تحریم‌ها قرار دارد، تنها یکی از راه‌هایی است که این کشور توانسته نفوذ خود را در برابر همسایه شمالی بزرگ‌ترش افزایش دهد.

علی‌اف همچنین از مشغولیت نظامی روسیه در اوکراین استفاده کرده تا نیروهای صلح‌بان روسی را از قره‌باغ، منطقه تحت کنترل ارمنستان که آذربایجان در سال ۲۰۲۳ بازپس گرفت، بیرون کند.

علی‌اف اتحاد کشورش با ترکیه را تقویت کرده و آذربایجان را با سلاح‌های پیشرفته خریداری‌شده از اسرائیل مسلح کرده است. او سرکوب شدیدی علیه فعالان و روزنامه‌نگاران مستقل اعمال کرده، اما روابط خود را با اروپا حفظ کرده است، چرا که اروپا آذربایجان را به‌عنوان جایگزینی کلیدی برای نفت و گاز روسیه می‌بیند.

فرهاد ممدوف، تحلیلگر سیاسی در باکو، گفت که «اهرم‌های فشار سیاسی و اقتصادی» روسیه بر آذربایجان عملاً به صفر کاهش یافته است. آیخان حاجی‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه آذربایجان، با صراحت گفت که کشورش بر روسیه اهرم فشار دارد: «آن‌ها نمی‌خواهند آذربایجان را هم از دست بدهند.»

جنجال پیرامون سقوط هواپیما به یک آزمون مهم تبدیل شده است. یک دیپلمات ارشد آمریکایی، که به دلیل نداشتن مجوز برای اظهارنظر عمومی به شرط ناشناس ماندن صحبت کرد، پیامدهای این سقوط را «اثبات توانایی آذربایجان در دفاع از خود» توصیف کرد. سایر کشورهای پساشوروی که خواستار روابطی با فاصله بیشتر از روسیه هستند، مانند قزاقستان، با دقت این مسئله را دنبال می‌کنند.

راسم موسابکوف، عضو پارلمان آذربایجان، پرسید: «اگر این‌گونه در حادثه‌ای با آذربایجان رفتار کنید، پس ازبک‌ها، قزاق‌ها و سایر شرکای باقی‌مانده روسیه چه فکری درباره شما خواهند کرد؟» او افزود: «روسیه، به‌عنوان یک کشور، شریکی بسیار سمی است که باید روابط با آن را به حداقل رساند.»

الهام علی‌اف، که در مسکو تحصیل کرده و از سال ۲۰۰۳ پس از پدرش زمامداری آذربایجان را بر عهده گرفته است، در مسیر یک نشست سران کشورهای پساشوروی در سنت پترزبورگ از سقوط هواپیما مطلع شد. او از داخل هواپیما به پوتین تلفن کرد و گفت که به نشست نخواهد آمد.

ساعات بعد، مقامات آذربایجان در فرودگاه آکتائو در قزاقستان فرود آمدند، همان جایی که هواپیمای امبرایر ۱۹۰ تلاش کرده بود فرود اضطراری انجام دهد. در محل سقوط در نزدیکی فرودگاه، مقامات آذری بلافاصله متوجه شدند که نظریه‌های برخورد با پرنده یا انفجار کپسول اکسیژن که از روسیه شنیده بودند، اشتباه است.

رینات حسینوف، مدیر ایمنی خطوط هوایی آذربایجان، در مصاحبه‌ای گفت: «وقتی هواپیما را دیدم، پر از سوراخ بود. اصلاً تصور نمی‌کردیم که چنین چیزی ممکن باشد.»

علی‌اف و پوتین پس از سقوط، دو بار دیگر صحبت کردند. پوتین بابت «حادثه غم‌انگیز» در حریم هوایی روسیه عذرخواهی کرد، اما اذعان نکرد که روسیه هواپیما را سرنگون کرده است. روز بعد از عذرخواهی، در ۲۹ دسامبر، علی‌اف به‌طور عمومی روسیه را به پنهان‌کاری متهم کرد.

علی‌اف گفت: «متأسفانه، طی سه روز اول چیزی جز نظریه‌های مضحک از روسیه نشنیدیم.»

مقامات اعلام کردند که انتظار دارند یافته‌های اولیه تحقیقات تا پایان ژانویه منتشر شود. علی‌اف هفته گذشته بار دیگر تأکید کرد که روسیه باید مسئولیت بپذیرد و غرامت بپردازد، در حالی که کرملین اعلام کرد که با تحقیقات همکاری می‌کند.

دیمیتری پسکوف، سخنگوی پوتین، هفته گذشته به خبرنگاران گفت: «ما به یک تحقیقات کاملاً عینی و بی‌طرفانه علاقه‌مندیم.»

نظریه اصلی مقامات آذربایجان این است که ترکش‌های ناشی از موشک‌های منفجرشده سامانه پدافند هوایی پانتسیر روسیه به هواپیما آسیب زده است. قطعات فلزی به طول چهار اینچ در محل سقوط پیدا شده است.

به گفته مقامات، داده‌های پرواز و ضبط‌کننده‌های صدای کابین خلبان، می‌توانند توضیح دهند چرا خلبانان تصمیم گرفتند برای فرود به جای فرود در فرودگاهی نزدیک‌تر در روسیه، به قزاقستان و عبور از دریای خزر بروند.

 رینات حسینوف، مدیر ایمنی خطوط هوایی، گفت که این تصمیم، با توجه به شرایط ابری در جنوب روسیه در آن زمان، منطقی به نظر می‌رسد.

در داخل کابین مسافران، مهمانداران تلاش می‌کردند تا مردم وحشت‌زده را آرام کنند. لیلا عمراوا، که در راه دیدار خانواده‌اش در روسیه بود، گفت که از حال رفت. نورالله سراجوف، که برای نوه‌هایش در گروزنی هدیه‌های سال نو بسته‌بندی کرده بود، گفت که تنها چیزی که به آن فکر می‌کرد آرام کردن همسرش بود.

داده‌های پرواز نشان می‌دهد که پس از عبور از دریای خزر، بیش از یک ساعت پس از اینکه خلبانان گزارش کردند فکر می‌کنند با یک پرنده برخورد کرده‌اند، هواپیما در دومین تلاش برای فرود در فرودگاه آکتائو سقوط کرد. به گفته یک فرد نزدیک به تحقیقات، همه بازماندگان تقریباً در یک‌سوم عقب هواپیما نشسته بودند.

پس از توقف بخش عقبی هواپیما، سراجوف در تاریکی تلاش کرد تا کمربند ایمنی خود را باز کند، بدون اینکه بداند چه بر سر همسرش آمده است. بعداً فهمید که او نیز زنده مانده است.

در نهایت، سراجوف کمربند خود را باز کرد و روی سقف کابین افتاد. او به یاد می‌آورد که صدایی می‌گفت: «از این طرف برو، از این طرف برو،» در حالی که کسی او را به سمت روزنه‌ای از نور هل می‌داد.