شاخص توسعه انسانی؛ کدام کشور توسعه یافته‌تر است؟

به گزارش اکوایران، در رتبه‌بندی شاخص توسعه انسانی ایران از بین ۱۹۳ کشور در جایگاه ۷۸ام قرار گرفته و نسبت به سال ۲۰۲۱، تغییر وضعیت چندانی مشاهده نمی‌شود و حتی یک پله سقوط کرده است. گزارش توسعه انسانی توسط برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۲ منتشر شده است. طبق این گزارش، شاخص توسعه انسانی بین صفر تا یک اندازه‌گیری می‌شود و مقدار آن برای ایران برابر با ۰.۷۸۰ بوده است. این در حالیست که مقدار این شاخص برای ۱۰ کشور اول از ۰.۹۴۶ تا ۰.۹۶۷ بوده و رتبه اول از آن کشور سوئیس بوده است.

متوسط شاخص توسعه انسانی جهانی نیز برابر با ۰.۷۳۹ بوده که ایران در مقایسه با آن در جایگاه بالاتری قرار گرفته است.

شاخص توسعه انسانی (HDI) یک شاخص ترکیبی آماری از طول عمر، تحصیلات و درآمد مردم یک کشور را می‌سنجد. این شاخص سه بعد اصلی دارد که هر کدام با نشانگرهایی اندازه‌گیری می‌شوند. این سه بعد اصلی زندگی سالم و طولانی، دانش و سطح زندگی استاندارد است. هر چه مقدار شاخص توسعه انسانی بیشتر باشد، آن کشور از نظر سطح سلامت، تحصیلات و فرصت‌های کسب درآمد توسعه یافته‌تر و بهتر است.

ابعاد شاخص توسعه انسانی

زندگی سالم و طولانی توسط شاخص امید به زندگی در بدو تولد اندازه‌گیری می‌شود. این شاخص میانگین عمری که یک نوزاد تازه متولد شده می‌تواند داشته باشد را اندازه‌گیری می‌کند. امید به زندگی در بدو تولد یکی از پرکاربردترین شاخص‌های وضعیت سلامت است. افزایش این شاخص می‌تواند به عوامل متعددی از جمله افزایش استانداردهای زندگی، بهبود شیوه زندگی، آموزش بهتر و دسترسی بیشتر به خدمات بهداشتی با کیفیت نسبت داده شود.

سطح دانش مردم جامعه با دو نشانگر «سال‌های مورد انتظار تحصیل» و «متوسط سال‌های تحصیل» مشخص می‌شود که توسط شاخص تحصیلات اندازه‌گیری می‌شود. نشانگر «سال‌های مورد انتظار تحصیل سطح» تحصیلات آینده یک جمعیت را نشان می‌دهد و تعداد سال‌های تحصیلی است که یک کودک در سن ورود به مدرسه می‌تواند انتظار داشته باشد تا دریافت کند.

نشانگر «متوسط سال‌های تحصیل» میانگین سال‌هایی است که جمعیت یک کشور تحصیلاتشان را به پایان رسانده‌اند و به طور ویژه برای اندازه‌گیری سرمایه انسانی یک کشور استفاده می‌شود.

سطح زندگی استاندارد نیز با شاخص درآمد ناخالص ملی تعیین می‌شود. درآمد ملی مقدار کالا و خدمات تولید شده توسط ملیت یک کشور (در داخل و خارج کشور) در یک بازه زمانی مشخص (مثلا یک سال) است. حال، اگر مقدار این درآمد ملی را بر جمعیت آن کشور تقسیم کنیم، درآمد ملی سرانه به دست می‌آید. کشورهایی با درآمد ناخالص ملی سرانه بالا، معمولا از کیفیت زندگی بهتری برخوردارند و توانایی بیشتری برای سرمایه‌گذاری در آینده خود دارند.

تاریخچه شاخص توسعه انسانی

شاخص توسعه انسانی برای اولین بار توسط اقتصاددان پاکستانی «محبوب الحق» در سال ۱۹۹۰ معرفی شده و «آمارتیا سن» آن را گسترش داده است. این شاخص به این دلیل ایجاد شده تا معیار ارزیابی توسعه مردم یک کشور و توانمندی‌هایشان باشد، نه فقط میزان رشد اقتصادی آنها. اساس شاخص توسعه انسانی این است که مردم یک کشور قادر به انجام کارهای مطلوب در زندگی هستند یا خیر. به عنوان مثال تغذیه خوب، داشتن سرپناه و سالم بودن، کار کردن، تحصیل، رای دادن و شرکت در رویدادهای اجتماعی.

به طور کلی، آزادی انتخاب محور اصلی این شاخص است. کسی که خود گرسنگی را انتخاب می‌کند (به دلایل مذهبی مثل روزه گرفتن) با کسی که به دلیل عدم توانایی در تهیه غذا و قحطی گرسنه است، متفاوت است. محبوب الحق معتقد بود توسعه را نه از طریق پیشرفت‌های اقتصادی، بلکه باید با بهبود رفاه انسان ارزیابی کرد.

دسته بندی‌های شاخص

گزارش سالانه شاخص توسعه انسانی توسط برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) تحت عنوان «گزارش توسعه انسانی» منتشر می‌شود. شاخص توسعه انسانی بین صفر تا یک اندازه‌گیری می‌شود و کشورها را بر اساس مقدار شاخص توسعه انسانی در چهار بخش دسته بندی می‌شوند:

اگر HDI آنها بین ۰.۸ تا یک باشد، سطح توسعه انسانی «بسیار بالا» دسته بندی می‌شود؛

اگر HDI آنها بین ۰.۷ تا ۰.۷۹۹ باشد، سطح توسعه انسانی «بالا» دسته بندی می‌شود؛

اگر HDI آنها بین ۰.۵۵ تا ۰.۶۹۹ باشد، سطح توسعه انسانی «متوسط» دسته بندی می‌شود؛

اگر HDI آنها بین صفر تا ۰.۵۴۹ باشد، سطح توسعه انسانی «پایین» دسته بندی می‌شود.

این دسته بندی‌ها به ارائه تصویر واضح‌تری از سطح رفاه و توسعه در کشورهای مختلف کمک می‌کند. هرچه شاخص کشوری به یک نزدیکتر باشد، مردم آن کشور از سلامت، تحصیلات و فرصت‌های کسب درآمد بهتری برخوردار هستند.

این شاخص چندین عامل مانند خالص ثروت سرانه یا کیفیت نسبی کالاها در یک کشور را در نظر نمی‌گیرد. این وضعیت باعث کاهش رتبه برخی از توسعه یافته‌ترین کشورها مانند اعضای G7 و سایرین می‌شود.

جایگاه کشورهای جهان در شاخص توسعه انسانی

در آخرین «گزارش توسعه انسانی» برنامه توسعه سازمان ملل که در سال جاری میلادی منتشر شده، شاخص توسعه انسانی ۱۹۳ کشور بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۲ بررسی شده است. طبق این گزارش، سوئیس با HDI برابر ۰.۹۶۷ رتبه اول را کسب کرده است. به دنبال آن، نروژ، ایسلند، هنگ کنگ و دانمارک جزء پنج کشور اول قرار گرفته است. کشورهای مهم و توسعه یافته‌ای همچون ایالات متحده آمریکا با HDI برابر ۰.۹۲۷ در رتبه ۲۰ و ژاپن نیز در رتبه ۲۴ام قرار گرفته است.

از بین این ۱۹۳ کشور، ۶۹ کشور در دسته بندی «توسعه انسانی بسیار بالا»، ۴۹ کشور در «توسعه انسانی بالا»، ۴۲ کشور در «توسعه انسانی متوسط» و ۳۳ کشور در «توسعه انسانی پایین» قرار گرفته‌اند.

از نظر این شاخص کشورهای دیگری چون امارات متحده عربی، اسرائیل، قبرس، بحرین، قطر، عربستان سعودی، ترکیه، کویت، قزاقستان، عمان و گرجستان نیز در گروه کشورهای بسیار توسعه یافته قرار می‌گیرند.

در طیف مقابل، کشور سومالی کمترین شاخص توسعه انسانی را با ۰.۳۸۰ کسب کرده است.

جایگاه ایران در رتبه‌بندی جهانی

ایران در این رتبه‌بندی جایگاه ۷۸ام را با سری لانکا شریک شده است. شاخص توسعه انسانی ایران در سال ۲۰۲۲ برابر با ۰.۷۸۰ بوده و در دسته بندی «توسعه انسانی بالا» قرار گرفته است.

طبق گزارش توسعه انسانی، در سال ۲۰۲۲ «امید به زندگی در بدو تولد» در ایران ۷۴.۶ سال بوده است. به عبارت دیگر، انتظار می‌رفته هر نوزاد ایرانی پس از به دنیا آمدن به طور متوسط ۷۴ سال عمر کند.

«سال‌های مورد انتظار تحصیل» ۱۴.۱ سال بوده است. به بیانی ساده، انتظار می‌رود هر کودک ایران که به سن مدرسه (۶ سال) رسیده است، به طور متوسط ۱۴ سال تحصیل کند. همچنین، «متوسط سال‌های تحصیل» ۱۰.۷ سال بوده است؛ یعنی جمعیت ایرانی در سال ۲۰۲۲ به طور متوسط برای به اتمام رساندن تحصیلات تکمیلی خود حدود ۱۱ سال زمان گذاشته است.

«درآمد ناخالص ملی سرانه» ایران در سال ۲۰۲۲، ۱۴ هزار و ۷۷۰ دلار بوده است. به عبارتی دیگر، سهم هر ایرانی از اقتصاد کشور حدود ۱۵ هزار دلار بوده است. این در حالیست که درآمد ناخالص ملی سرانه کشور سوئیس، که رتبه اول شاخص توسعه انسانی دنیا را دارد، تقریبا ۷۰ هزار دلار بوده است.

بالاترین درآمد ناخالص ملی سرانه برای کشور قطر با حدود ۹۶ هزار دلار بوده است. شاخص توسعه انسانی این کشور در سال ۲۰۲۲ برابر با ۰.۸۷۵ بوده که آن را در جایگاه ۴۰ام جهانی قرار داده است.

محدودیت‌های شاخص توسعه انسانی

انتقاداتی به شاخص توسعه انسانی وارد است. این شاخص یک ارزیابی ساده و محدود از توسعه انسانی است. شاخص توسعه انسانی فاکتورهای زندگی استاندارد مثل احساس امنیت یا جنبش‌های توانمندسازی را منعکس نمی‌کند. به دنبال این موضوع، دفتر گزارش توسعه انسانی سازمان ملل (HDRO) شاخص‌های ترکیبی دیگری را برای ارزیابی سایر ابعاد زندگی، مثل مسائل نابرابری مانند نابرابری جنسیتی یا نابرابری نژادی، معرفی کرده است.

بسیاری از اقتصاددانان معتقدند شاخص توسعه انسانی همبستگی بالایی با ابعاد خود، بویژه درآمد ناخالص ملی سرانه دارد. به همین دلیل، توصیه می‌شود برای رتبه‌بندی میزان توسعه یافتگی کشورها از خود این شاخص‌ها به تنهایی استفاده شود، بجای آنکه وقت و منابع بسیاری صرف جمع‌آوری داده‌های اضافی‌تر شود.