خنثی‌سازی بمب سه‌زمانه ترامپ برای احیای برجام

به دنبال مناقشه ایران و غرب بر سر حذف دوربین‌های آژانس در پاسخ به قطعنامه اخیر شورای حکام، تشدید تنش‌ها، تمدید بن‌بست دیپلماتیک و تضعیف چشم‌انداز توافق، اغلب تحلیلگران هشدار می‌دهند که زمان تصمیم‌گیری به زودی فرا می‌رسد، در حالیکه با شکست احتمالی در احیای برجام، تنها آلترناتیوهای به مراتب بدتر و پرهزینه را باقی می‌گذارد. 

تحلیلگران می‌گویند، در میان عوامل مختلفی که چشم انداز احیای برجام را تیره کرده‌انداحتمالاُ هیچ چیز به اندازه میراث شوم دونالد ترامپ، تلاش های دولت بایدن برای رفع بحران را مختل نکرده است.

آوار میراث شوم ترامپ بر سر بایدن

مایکل کراولی و لارا جیکز، تحلیلگران سیاست‌خارجی نیویورک‌تایمز در گزارش ۱۸ ژوئن با عنوان «سایه ترامپ بر افول مذاکرات هسته‌ای ایران» اشاره به این واقعیت که «با پیشرفت مداوم ایران به سمت توانمندی هسته‌ای در کنار چشم‌انداز بعید سازش، دولت بایدن به زودی با یک انتخاب سخت روبرو خواهد شد»، استدلال می‌کنند که چگونه سیاست‌های خصمانه دولت ترامپ، میان واشنگتن و توافق با تهران، ۳ میدان مین‌گذاری شده قرار داده است که احیای برجام مستلزم خنثی‌سازی ‌آن‌هاست. 

جیکز و کراولی می‌نویسند: عوامل زیادی در چشم انداز رو به اضمحلال احیای توافق هسته‌ای 2015 ایران دخیل هستند. اما شاید هیچ چیز به اندازه میراث رئیس جمهور سابق دونالد جی. ترامپ، تلاش های دولت بایدن برای رفع بحران را مختل نکرده باشد.

البته که این آقای ترامپ بود که در سال 2018 توافق هسته ای که دولت اوباما با ایران منعقد کرد را "بدترین توافق تاریخ" خواند و از آن خارج شد. .

اما آقای ترامپ بیشتر از این کار کرد. مقامات و تحلیلگران آمریکایی می‌گویند که اقدامات او توانایی آمریکا برای مذاکره با تهران را بسیار پیچیده کرده، و خواسته‌هایی خارج از توافق هسته ای را به میان آورده که بایدن بدون دریافت امتیاز متقابل از قبول آنها خودداری کرده است.

پیمان اولیه برنامه هسته ای ایران را در ازای کاهش تحریم های اقتصادی که اقتصاد این کشور را درهم شکسته محدود می کرد. پس از خروج آقای ترامپ از توافق و اعمال مجدد تحریم ها، ایران نیز شروع به نقض مفاد آن کرد.

ایران اکیداً معتقد است که برنامه هسته‌ا‌ی‌‌اش برای اهداف صلح‌آمیز مانند تولید ایزوتوپ‌های پزشکی برای تشخیص و درمان بیماری است.

یا این حال بدون هیچ مصالحه‌ای در مورد توافق جدید و پیشرفت مداوم ایران به سمت توانمندی هسته ای، دولت بایدن به زودی مجبور می شود بین پذیرش اینکه ایران از آستانه هسته‌ای عبور کند یا برای ممانعت از آن به اقدام نظامی متوسل شود، تصمیم بگیرد. 

رابرت مالی، مذاکره‌کننده ارشد وزارت امور خارجه، در جلسه استماع اواخر ماه گذشته به سناتورها گفت که آقای ترامپ یک بحران هسته‌ای بی‌ضرور به بایدن داد و افزود که شانس نجات از توافق "ضعیف" شده است.

مذاکرات در وین برای بازگرداندن توافق از اواسط مارس متوقف شده است. روز دوشنبه، آنتونی جی. بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، گفت که رهبران ایران «باید تصمیم بگیرند و خیلی سریع تصمیم بگیرند که آیا می‌خواهند به آنچه مذاکره شده ادامه دهند و اگر ایران بخواهد به سرعت تکمیل شود».

در ماه جاری، پس از انتقاد آمریکا و متحدان اروپایی از ایران به دلیل عدم همکاری با بازرسان بین‌المللی، مقامات تهران با غیرفعال کردن و حذف برخی دوربین‌های نظارتی در تاسیسات هسته‌ای این کشور، کار خود را دوچندان کردند.

آقای بلینکن گفت که اقدام ایران "دلگرم کننده" نیست.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران روز سه شنبه گفت که ایران طرح جدیدی را به ایالات متحده پیشنهاد کرده است، اما وی جزئیاتی ارائه نکرد.

وی در تهران گفت: ایران هرگز از میز مذاکره فرار نکرده و معتقد است مذاکره و دیپلماسی بهترین راه برای دستیابی به یک توافق خوب و پایدار است.

یک مقام ارشد دولت در واشنگتن که به مذاکرات نزدیک است، گفت که از هرگونه پیشنهاد جدیدی از سوی تهران بی‌اطلاع است، اما «البته ما برای ایده‌هایی که ممکن است به توافق منجر شود، باز می‌مانیم».

مثلث سیاست‌های سمی ترامپ علیه احیای برجام

به گفته چندین نفر از افراد آشنا با روند مذاکرات، که آقای بایدن اوایل سال گذشته آغاز کرد، میراث آقای ترامپ حداقل از سه طریق قابل توجه مذاکرات را تحت تأثیر قرار می دهد.

مانع اول: بی‌اعتمادی

اول، آنچه که ایرانی‌ها آن را نقض گسترده اعتماد می‌نامند وجود داشت: خروج یک‌جانبه آقای ترامپ از توافق، علی‌رغم پایبندی ایران به مفاد آن، نگرانی تهران را در مورد اینکه ایالات متحده چقدر سریع می‌تواند بعد از انتخابات تغییر مسیر دهد، تأیید کرد.

در سر میز مذاکره در وین، ایرانی ها خواستار تضمین هایی شده اند که هر جانشینی برای آقای بایدن از لغو مجدد توافق محدود شود.

در اواخر فوریه، 250 نماینده از 290 نماینده مجلس ایران نامه‌ای به رئیس‌جمهور ایران امضا کردند که در آن از او خواستند «از تجربیات گذشته درس بگیرد» و «به هیچ توافقی بدون کسب تضمین‌های لازم متعهد نشوند».

مقامات بایدن توضیح داده اند که با توجه به ماهیت سیستم دموکراتیک آمریکا این امکان پذیر نیست. (مذاکرات هسته ای بین قدرت های جهانی و ایران در زمان رئیس جمهور جورج دبلیو بوش آغاز شد و در توافق سال 2015 در یک تعهد ریاست جمهوری توسط آقای اوباما نهایی شد. این توافق به عنوان یک معاهده توسط سنای ایالات متحده تصویب نشد).

ایرانی‌ها یک نگرانی مرتبط دارند: شرکت‌های خارجی ممکن است تمایلی به سرمایه‌گذاری در ایران نداشته باشند، اگر معتقد باشند که چکش تحریم‌های آمریکا ممکن است پس از انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی دوباره سقوط کند.

مانع دوم: تحریم‌های سمی

آقای ترامپ با انباشتن حدود 1500 تحریم جدید علیه ایران، دومین مانع بزرگ برای بازگرداندن توافق ایجاد کرد. ایران اصرار کرده است که این تحریم‌ها لغو شوند - چیزی بیشتر از اینکه آقای ترامپ در سال 2019 سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران را به عنوان یک گروه تروریستی معرفی کرد. دولت‌های قبلی اگرچه سپاه پاسداران را محکوم کرده‌اند که بر نیروهای متحد ایران در لبنان، سوریه و یمن نظارت می‌کنند و به نیروهای عراقی ضدآمریکایی کمک می‌کنند، اما آنها نسبت به شناسایی بازوی نظامی یک دولت خارجی به عنوان یک گروه تروریستی محتاط بودند. با این حال ترامپ سپاه پاسداران را به لیست FTO افزود.

مذاکره‌کنندگان ایرانی گفته‌اند که برای دستیابی به یک توافق هسته‌ای جدید، آقای بایدن باید برچسب تروریستی سپاه پاسداران را کنار بگذارد. اما آقای بایدن بدون دادن امتیازات دیگر از سوی ایران امتناع کرده است - و آقای بلینکن در ماه آوریل این نظر را تایید کرد.

برخی از تحلیلگران این موضوع را تا حد زیادی نمادین، اما به شدت حیثیتی می دانند. ایالات متحده قبلاً سپاه پاسداران و فرماندهان این گروه را به شدت تحریم کرده بود و انتظار می‌رفت که تأثیر این مجازات‌ها عواقب بلندمدتی برای اقتصاد ایران داشته باشد. با این حال، سنای ایالات متحده قطعنامه غیرالزام‌آوری را با 62 رای موافق در برابر 33 رای در ماه مه تصویب کرد که در آن آقای بایدن از حذف این نامگذاری منع شد. برخی از دموکرات‌های کلیدی از این اقدام حمایت کردند، از جمله سناتور چاک شومر از نیویورک، رهبر اکثریت. نفتالی بنت، نخست وزیر اسرائیل، پس از اینکه آقای بایدن به وی اطلاع داد که این نامگذاری باقی خواهد ماند، در توییتر پیام تأییدی نوشت.

این مقام ارشد دولت گفت که ایالات متحده برای لغو نام تروریستی آماده بوده است، اما تنها در صورتی که ایران آماده ارائه تضمین های جدید در مورد نگرانی های امنیتی مربوط به سپاه پاسداران باشد. این مقام که نخواست نامش فاش شود گفت ایران از واگذاری هر امتیازی امتناع کرده است.

مانع سوم: لجستیکی

افرادی که با این مذاکرات آشنا هستند به راه سوم و لجستیکی اشاره می کنند که میراث آقای ترامپ در آن آشکار می شود: مقامات ایرانی از زمان خروج آقای ترامپ از توافق، از صحبت مستقیم با مقامات آمریکایی خودداری کرده اند. (آقای ترامپ با دستور ترور یک فرمانده ارشد نظامی ایرانی، قاسم سلیمانی، در سال 2020 خشم ایران را بیشتر کرد.

در جریان مذاکرات در وین، آقای مالی با ارسال پیام هایی از طریق واسطه های اروپایی از هتلی در آن سوی خیابان، با مذاکره کنندگان ایرانی ارتباط برقرار کرد. که این روند را مختل کرد و گهگاه باعث سوء تفاهم های وقت گیر شد.

مقامات دولت ترامپ و دست اندرکاران آنها به درجات مختلف انتظار چنین عوارضی را داشتند، زیرا آنها سیاستی را طراحی کردند که تا حدی به معنای دشوار ساختن هرگونه مذاکره آینده بدون تغییرات چشمگیر در رفتار ایران بود.

مارک دوبوویتز، مدیر اجرایی بنیاد دفاع از دموکراسی ها، یک اندیشکده واشنگتن که موضع سختی علیه دولت ایران اتخاذ می کند، معمار بیرونی چیزی بود که در سال 2019 به عنوان «دیوار» تحریم های دولت ترامپ علیه ایران توصیف کرد. آقای دوبوویتز که به شدت با توافق هسته‌ای مخالف بود، ادعا کرد: «از اینکه دیوار تحریم‌ها اساساً پابرجاست خوشحالم، زیرا باید پایدار بماند. ایران نباید لغو تحریم ها را دریافت کند مگر اینکه در وهله اول رفتارهای اساسی را که منجر به تحریم ها شد متوقف کند».

اشتباهات بزرگ ترامپ

مقامات دولت بایدن می گویند که آقای ترامپ خواسته های حداکثری را از ایران مطرح کرد که حتی با توجه به فشار اقتصادی شدیدی که آقای ترامپ بر تهران وارد کرد، غیرواقعی بود.

آقای مالی در جلسه استماع سنا گفت: دولت ترامپ «پیش‌بینی کرد که ایران برنامه هسته‌ای خود را از سر نخواهد گرفت و ایران برای مذاکره درباره سایر نگرانی‌های ما خواهد آمد. کاش حق با آنها بود. متأسفانه ثابت شد که آنها در همه زمینه ها اشتباه می کنند.»

ایران پس از خروج آقای ترامپ از برجام، برنامه هسته ای خود را افزایش داد. اما آقای دوبوویتز مدعی است که ایران پس از اینکه آقای بایدن آشکارا اعلام کرد مشتاق بازگشت به توافق 2015 است، غنی‌سازی اورانیوم خود را به سطوح خطرناک‌تری تسریع کرده و اقدامات تهدیدآمیز دیگری را انجام داده است.

۲طرف هنوز انگیزه سازش دارند

دنیس راس، مذاکره کننده خاورمیانه که برای چندین رئیس جمهور کار کرده است، گفت که هر دو طرف هنوز انگیزه هایی برای سازش دارند.

آقای راس گفت: «ایران برای اقتصاد خود به رفع تحریم ها نیاز دارد. در مورد آقای بایدن، او در این مقطع راه دیگری برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران ندارد – و این برنامه در حال حاضر با نظارت کمتر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در حال پیشروی است».

او گفت: «در غیر این صورت، ایرانی‌ها می‌توانند به پیشروی خود ادامه دهند.»