تحریم‌های روسیه دلار را از سلطنت خلع می‌کند؟

به گزارش اکوایران، تحریم‌ها علیه روسیه با وجود اهداف اولیه‌اش ممکن است تاثیرات معکوسی در پی داشته باشد. الجزیره در یادداشتی تحلیلی با عنوان «آیا تحریم‌های روسیه «شاه‌دلار» را از سلطنت خلع می‌کند؟» این موضوع را مورد بررسی قرار داده است. 

شورشی در حال شکل‌گیری است

دلار آمریکا از پایان جنگ جهانی دوم نزدیک به هشت دهه بر دنیای مالی حکومت کرده است. اکنون، جنگ دیگری زمینه را ایجاد کرده است که برخی کشورها به امکان کنار گذاشتن دلار برای تجارت فکر کنند و سؤالاتی را در مورد تسلط این ارز در آینده ایجاد کرده است.

حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 موجی از تحریم‌های مالی به رهبری ایالات متحده را علیه مسکو به راه انداخت. دو مورد از قدرتمندترین آنها تصمیم دولت‌های غربی برای مسدود کردن تقریباً نیمی از ذخایر ارز خارجی روسیه (300 میلیارد دلار) و حذف بانک‌های اصلی روسیه از سیستم سوئیفت بود؛ یک سرویس ارتباط بین‌بانکی که پرداخت‌های بین‌المللی را تسهیل می‌کند.

این تحریم‌ها که برخی آن را «سلاح‌سازی» از دلار می‌نامند، به‌طور قابل پیش‌بینی‌ باعث شده است روسیه و چین، دو رقیب ژئوپلیتیکی اصلی ایالات متحده، زیرساخت‌های مالی جایگزین خود را تبلیغ کنند. 

اما این فقط مربوط به پکن و مسکو نیست. از هند تا آرژانتین، برزیل تا آفریقای جنوبی و خاورمیانه تا آسیای جنوب شرقی، در ماه‌های اخیر کشورها تلاش خود را تسریع کرده‌اند تا از وابستگی خود به دلار بکاهند. به گفته اقتصاددانان سیاسی و کارشناسان تحریم، در مرکز این ابتکارات دلارزدایی، ترس بسیاری از دولت‌ها از این است که ایالات متحده می‌تواند روزی از قدرت پول خود برای هدف قرار دادن آنها استفاده کند. با این حال کشورهایی که نظم جهانی را به طرق مختلف تهدید نمی‌کنند، دلایل کمتری برای نگرانی از سلاح‌سازی دلار توسط آمریکا دارند.

بر این اساس آیا این حرکت‌ها واقعاً می‌توانند ارزی را که اغلب در محافل مالی از آن به عنوان «شاه دلار» یاد می‌کنند، از جایگاهش به عنوان «سَروَر» تجارت جهانی خلع کند؟

پاسخ کوتاه: تحلیلگران به الجزیره گفتند بعید است که سلطه دلار در آینده نزدیک تغییر کند و ارز اصلی تجارت و معاملات بین‌المللی باقی خواهد ماند. هیچ ارز دیگری به جایگاه آن نزدیک نیست، اما اگر کشورهای بیشتری مبادلات خود را با ارزهای دیگر آغاز کنند و میزان برخورد خود با دلار را کاهش دهند، می‌تواند کنترل قدرتمند آن بر سیستم مالی جهانی را تضعیف کند.

چگونه دلار پادشاه شد – و پادشاه ماند؟

عمده تجارت جهانی با دلار انجام می‌شود؛ ارزی که در اواخر جنگ جهانی دوم در مرکز صحنه قرار گرفت.

از سمت چپ، جی‌ال ایلسلی، وزیر دارایی کانادا؛ هنری مورگنتا جونیور، وزیر خزانه داری ایالات متحده؛ و ام‌اس استپانوف، معاون کمیساریای مردمی تجارت خارجی اتحاد جماهیر شوروی، در کنفرانس پولی و مالی سازمان ملل در 2 ژوئیه 1944 در برتون وودز، نیوهمپشایر، جایی که کشورها تصمیم گرفتند ارزهای خود را به دلار متصل کنند

در سال 1944، نمایندگان 44 کشور در برتون وودز، نیوهمپشایر گرد هم آمدند تا اقتصاد جهان را پس از جنگ ترمیم کنند. توافق شد که ایالات متحده به عنوان بزرگترین اقتصاد جهان، ارزش دلار را نسبت به طلا تثبیت کند و سایر کشورها نیز به نوبه خود ارزهای خود را به دلار متصل کنند. اکنون کشورها مجبور بودند برای حفظ نرخ مبادله پول خود دلار ذخیره کنند و آن را به ارز غالب جهانی تبدیل کنند.

قاعده برتون وودز در دهه 1970 از هم پاشید، زیرا ایالات متحده دیگر طلای کافی برای پشتیبانی از دلارهای خود را نداشت. با این حال، دلار تا آن زمان عمیقاً به عنوان ارز ذخیره‌ای که توسط سایر کشورها استفاده می‌شود، تثبیت شده بود. بازار مالی عمیق و منعطف ایالات متحده، هنجارهای حاکمیت شرکتی نسبتاً شفاف و ثبات دلار تضمین کردند که ارز غالب باقی بماند، حتی با این که باقی کشورها دیگر مجبور به تثبیت ارزهای خود با دلار نیستند.

مطمئناً صحبت از دلارزدایی چیز جدیدی نیست. سوالات در مورد تسلط دلار اولین بار زمانی مطرح شد که سیستم برتون وودز از هم پاشید، سپس زمانی که اتحادیه اروپا یورو را در سال 1999 راه‌اندازی کرد و سپس دوباره پس از بحران مالی سال‌های 2008 و 2009.

تسلط دلار از آن طوفان‌ها جان سالم به در برد. امروزه نزدیک به 60 درصد از ذخایر ارزی که توسط بانک‌های مرکزی جهان نگهداری می‌شوند به دلار هستند.

با این حال، به گفته کارشناسان، کاهش نسبت به حدود 70 درصد در سال 2000 نشان‌دهنده یک تغییر تدریجی در نظم مالی جهانی است. در حالی که سهم یورو از زمان عرضه تا کنون به میزان اندکی افزایش یافته است (از 18 درصد به حدود 20 درصد در حال حاضر) رنمینبی چین که به یوان نیز معروف است، سریع‌ترین رشد را از سال 2016 تاکنون داشته است؛ حتی اگر کمتر از 3 درصد از ذخایر جهانی ارز را تشکیل دهد.

آلیسیا گارسیا هررو - کارشناس ارشد اندیشکده بروگل مستقر در بروکسل - به الجزیره گفت: «ما به وضوح به سمت جهانی چندجانبه‌تر حرکت می‌کنیم، همانطور که با کاهش سهم دلار آمریکا در ذخایر ارزی این را می‌بینیم.»

طی یک سال گذشته، انگیزه کشورها برای دور شدن از دلار فقط بیشتر شده است.

«گزینه هسته‌ای» دنیای مالی

به گفته کارشناسان، تحریم‌های تحت رهبری ایالات متحده که توانایی روسیه را برای استفاده از نیمی از ذخایر خود مسدود کرده و همچنین توانایی بانک‌های روسی را برای انجام معاملات با استفاده از سیستم کلیدی سوئیفت محدود کرده است، بسیاری از کشورها را به وحشت انداخته و انگیزه جدیدی به تلاش‌ها برای دلارزدایی داده است.

«زونگیوان لیو» - کارشناس اقتصاد سیاسی بین‌الملل در شورای روابط خارجی مستقر در نیویورک - می‌گوید: «شتاب‌دهنده این بار در واقع تحریم‌های اعمال‌شده علیه روسیه است». او تصمیم برای بیرون کردن روسیه از سیستم سوئیفت را «معادل استفاده از گزینه هسته‌ای» در دنیای مالی توصیف کرد.

مرکزیت سوئیفت در نظام بانکداری بین‌المللی اغلب با جی‌مِیل در حوزه ارتباطات اینترنتی مقایسه می‌شود. لیو به الجزیره گفت: «در سیستم مالی جهانی یکپارچه، این [محروم کردن روسیه از استفاده از سوئیفت] بدان معنی است که رگ‌های خونی آن‌ها را ازشان می‌گیرید.»

به گفته تحلیلگران، کشورهایی مانند چین که در حال حاضر در تیررس تحریم‌های ایالات متحده در بخش‌هایی مانند تجارت نیمه‌هادی‌ها قرار دارند، نگران هستند که چنین اقداماتی در آینده علیه آنها استفاده شود و بر عملکرد اقتصاد آنها تأثیر بگذارد.

احمد علی - کارشناس تحریم‌ها و کارشناس اجرایی مرکز سیاست امنیتی ژنو - به الجزیره گفت، به همین دلیل دومین اقتصاد بزرگ جهان «به طور فعال در تلاش است تا از دلار آمریکا دور شود.»

او گفت پس از اخراج از سوئیفت، «شما امکان تراکنش فرامرزی آسان را از دست می‌دهید، در خطر جدا شدن از زنجیره تامین جهانی قرار می‌گیرید و این می‌تواند به اقتصاد یک کشور به طور کلی آسیب برساند.»

آیا زمان یوانی‌سازی فرا رسیده است؟

چین در حال خلاص شدن از اوراق قرضه خزانه‌داری ایالات متحده است که یکی از ابزارهایی است که کشورها از آن برای حفظ ذخایر دلاری استفاده می‌کنند. این کشور اکنون 870 میلیارد دلار بدهی به ایالات متحده دارد که پایین‌ترین میزان از سال 2010 است. همچنین در حال مذاکره با سایر کشورها برای تجارت به یوان بوده است.

در ماه فوریه، بانک مرکزی عراق، یک تامین کننده بزرگ نفت، اعلام کرد که برای اولین بار اجازه می‌دهد تجارت با چین به یوان تسویه شود. بانک مرکزی بنگلادش نیز در ماه سپتامبر اعلامیه مشابهی را اعلام کرد. در همان ماه، اعضای سازمان همکاری شانگهای تحت رهبری چین توافق کردند که مبادلات تجاری را با ارزهای محلی خود افزایش دهند. به غیر از چین، این بلوک متشکل از روسیه، هند، پاکستان، ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان است. و در ماه دسامبر، چین و عربستان سعودی اولین معامله خود را به یوان انجام دادند.

در همین حال، روسیه تصمیم گرفته است که تمام درآمد مازاد نفت و گاز خود را در سال 2023 به یوان ذخیره کند در حالی که به طور فزاینده‌ای برای ذخایر ارزی خود به ارز چین روی می آورد.

البته تحریم‌ها تنها راهی نیستند که وابستگی شدید به دلار می‌تواند از طریق آن به کشورها آسیب برساند.

آقای علی گفت که قرار گرفتن اقتصادهای کوچکتر در معرض بدهی‌های دلاری و برنامه‌ها برای تقویت تجارت منطقه‌ای نیز باعث شده است که کشورها از دلار دور شوند. ارزش دلار آمریکا بیش از 10 درصد بیشتر از زمان آغاز جنگ اوکراین در فوریه 2022 و 30 درصد بیشتر از یک دهه پیش است. در مقطعی در ماه اکتبر، دلار به بالاترین حد خود از سال 2000 رسید.

این افزایش ارزش پول، بازپرداخت بدهی‌های دلاری را بسیار پرهزینه‌تر می‌کند. برای کشورهایی که حجم زیادی از سوخت، غذا و سایر کالاهای ضروری را از سایر کشورها خریداری می‌کنند، این امر به طور چشمگیری هزینه واردات آنها را افزایش می‌دهد.

به همین دلیل است که نه تنها چین و روسیه تلاش می‌کنند تا برخورد خود با دلار را کاهش دهند، بلکه کشورهای متعددی، از جمله دوستان نزدیک ایالات متحده، به دنبال جایگزین‌هایی هستند.

حذف دلار

هفته گذشته، سفیر امارات متحده عربی در هند گفت که دو کشور در تلاش برای نهایی کردن یک معامله برای تجارت با ارزهای خود، درهم و روپیه هستند. امارات یکی از شرکای تجاری اصلی هند است.

در ژانویه، یکی از مقامات وزارت بازرگانی هند به خبرنگاران گفت که روسیه، سریلانکا، بنگلادش و موریس همگی مایل به تجارت با هند به روپیه هستند.

اقتصادهای بزرگ جنوب شرقی آسیا در حال طراحی مکانیزمی هستند که به موجب آن اپلیکیشن‌های موبایل می‌توانند برای تجارت بین این کشورها با ارزهای محلی خود -بدون نیاز به دلار به عنوان واسطه- استفاده شوند.

رؤسای جمهور برزیل و آرژانتین در بیانیه‌ای که به صدر اخبار جهانی رسید، در ماه ژانویه گفتند که یک ارز مشترک برای تسویه معاملات تجاری ایجاد خواهند کرد.

رئیس‌جمهور برزیل، لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، چپ، و آلبرتو فرناندز، رئیس‌جمهور آرژانتین، در بوئنوس آیرس

با وجود این تلاش‌ها، کارشناسان متقاعد نشده‌اند که هیچ ارزی بتواند در آینده نزدیک دلار را از تخت پایین بکشد.

خانم هررو گفت: «تنها ارزی که می‌تواند در درازمدت جایگزین دلار آمریکا شود، رنمینبی (یوان) است، اما برای اینکه بتواند این نقش را ایفا کند، ارز باید کاملاً قابل تبدیل باشد. فکر نمی‌کنم در آینده‌ای قابل پیش‌بینی این اتفاق بیفتد.»

یک ارز زمانی کاملاً قابل تبدیل می‌شود که بتوان آن را به طور آزادانه برای همه مقاصد با ارزهای دیگر مبادله کرد- در بازارهای مالی، تجارت یا در بازارهای جهانی ارز. با این حال، یوان تنها برای مقاصد محدودی مانند تجارت قابل تبدیل است و با وجود تأثیر روزافزون چین بر اقتصاد جهانی، جذابیت آن همچنان محدود است.

برخی از کارشناسان بر این باورند که اگرچه حرکت به سمت دلارزدایی، دلار را با ارز غالب دیگری جایگزین نمی‌کند، اما می‌توانند گزینه‌های دیگری را برای معامله تجاری غیردلاری ایجاد کنند.

اگر چه علی گفت پیش‌بینی این که آنها تا چه حد موفق خواهند شد، در این مرحله سخت است.

به عنوان مثال، کشورهایی مانند آرژانتین و برزیل، اقتصادهای مبتنی بر کالا دارند و دلار آمریکا بر تجارت کالاها تسلط دارد. لیو گفت که هنگام معامله با سایر کشورها، آنها همچنان به دلار وابسته خواهند بود. وی همچنین خاطرنشان کرد که ارزهای بسیاری از کشورها مانند عربستان سعودی و امارات همچنان به دلار وابسته است.

فرار از چنگ دلار برای این کشورها آسان نخواهد بود.

مردی از رستورانی در قاهره مصر غذا می‌خرد. پوند مصر، مانند بسیاری از ارزها در سراسر جهان، در طول جنگ اوکراین در برابر دلار دچار کاهش ارزش شده است و واردات را گران‌تر کرده است.

«روان‌کننده» یا «سلاح»؟

در سطح جهانی، دلار به‌عنوان یک دارایی امن برای سرمایه‌گذاران در نظر گرفته می‌شود، به‌ویژه در زمان بحران‌های اقتصادی، به دلیل اعتماد بالا به اقتصاد آمریکا. این اطمینان در افزایش تقاضا برای دلار در چنین مواقعی مشهود است؛ اما این تقاضا همچنین همان چیزی است که منجر به کاهش ارزش بیشتر ارزها در برابر دلار در طول جنگ در اوکراین در سال 2022 شد.

لیو گفت که تجارت با یک ارز واحد، مانند دلار، مزایای اجتناب‌ناپذیری دارد. او گفت که این کار به کاهش هزینه‌های مبادلات کمک می‌کند و عامل ماهیت به شدت یکپارچه سیستم مالی جهانی است و دلار را «روان‌کننده تجارت و امور مالی بین‌المللی» خواند. تجارت با چند ارز، خطر نوسانات ارز را افزایش می‌دهد.

لیو هشدار داد که یک سیستم تجارت بین المللی تکه‌تکه شده باعث ناکارآمدی معاملات می‌شود. با این حال، اگر استفاده روزافزون از تحریم‌ها، اقتصادها را از مکانیسم‌های مالی جهانی و زنجیره‌های تامین جدا کند، ممکن است این تکه‌تکه شدن اجتناب‌ناپذیر شود.

لیو گفت: «اگر سؤال این باشد که آیا یک سیستم ارزی متنوع‌تر خوب است یا بد، من می‌گویم که بهتر است یک ارز استاندارد برای انجام تجارت داشته باشیم، زیرا این سیستم تا کنون خوب کار کرده است. اما شرط آن این است که ایالات متحده دلار را تبدیل به سلاح نکند.»