سهم قیمت بنزین در سبد خانوار

به گزارش اکوایران، سایت مرکز آمار ایران یادداشت تحلیلی یکی از کارشناسان خود را منتشر کرده که در آن در بخش های مختلف روند قیمت بنزین هزینه دهک ها و هرینه بنزین در دهک ها ی مختلف شهری و روستایی را از سال 86 تا کنون بررسی کرده است. در این بررسی مشاهده میشود سهم هر کدام از دهک ها از مصرف بنزین در سالهای مختلف چه تغییری داشته است؟

این یادداشت گرچه نظر رسمی مرکز آمار رسمی نیست اما به جهت اطلاعات  و جایگاه نویسنده می تواند منبع قابل استنادی باشد؛ در این یادداشت آمده بر اساس آمارهای رسمی موجود، اعتقاد بر این است که مصرف سوخت (به ویژه بنزین) در کشور بالا است. از این رو جهت کنترل میزان سوخت مصرفی اتومبیلها وزارت نفت اقدام به ایجاد کارت سوخت و اختصاص سهمیه ماهانه بنزین برای اتومبیلداران نمود .

از تیرماه ۱۳۸۶ هر لیتر بنزین سهمیه ای با نرخ ۱۰۰ تومان و بنزین آزاد ۴۰۰ تومان عرضه شد. مرحله بعدی افزایش قیمت بنزین در ۲۸ آذر ۱۳۸۹ با اجرای هدفمندسازی یارانهها در ایران کلید خورد و هر لیتر بنزین سهمیهای به ۴۰۰ تومان و بنزین آزاد ۷۰۰ تومان افزایش یافت. افزایش بعدی قیمت بنزین در سال ۱۳۹۳ با اجرای مرحله دوم هدفمندسازی یارانهها رخ داد .در آن زمان هر لیتر بنزین سهمیه ای به ۷۰۰ تومان و بنزین آزاد ۱۰۰۰ تومان افزایش یافت؛ که با تک نرخی شدن بنزین در سال ۱۳۹۴ به قیمت ۱۰۰۰ تومان، پرونده بنزین سهمیه ای بسته شد.

کمی بعد از آغاز به کار دولت یازدهم ، بنزین به صورت آزاد و با نرخ مصوب هر لیتر ۱۰۰۰ تومان به فروش می رسید ولی در اردیبهشت سال ۱۳۹۸ و پس از مدتها بحث و گمانه زنی دوباره در ریل سهمیه بندی و تغییر نرخ قرار گرفت. قیمت بنزین سهمیه ای بالاخره آبان ۹۸ به ۱5۰۰ تومان هر لیتر افزایش یافت و این قیمت در سال ۱۳۹۹ نیز ثابت ماند. 

طرح هزینه و درامد خانوار مرکز آمار ایران تنها طرح موجود در نظام آماری کشور است که امکان بررسی الگوی مصرفی خانوارها را در بخش های مختلف فراهم می کند .در این گزارش وضعیت سوخت و تغییرات آن در سبد مصرفی خانوار در سال های ۱۳۸۶ (قبل از سهمیه بندی)، سال ۱۳۸۹ (مرحله دوم افزایش قیمت بنزین) ، سال ۱۳۹۴ (تک نرخی شدن قیمت بنزین) و سال ۱۳۹۸ (سهمیه بندی مجدد بنزین) و سال ۱۳۹۹ (بررسی تاثیر سهمیه بندی در سال پس از اجرا) مورد بررسی قرار گرفته است.

براورد هزینه بنزین در سبد مصرفی خانوار 

نقش پررنگ خودرو شخصی در زندگی خانوارهای ایرانی به حدی است که علیرغم نداشتن مزیت نسبی در تولید خودرو در کشور، داشتن خودرو شخصی و هزینه های مرتبط با آن روندی صعودی در سبد مصرفی خانوارهای شهری و روستایی نشان می دهد. 

آمار خانوارهای استفاده کننده از اتومبیل شخصی نشان می دهد برخی خانوارها از اتومبیل شخصی پلاک سفید برای کار استفاده کرده که اگر درصد استفاده کاری، بیش از شخصی باشد در این آمار موجود نیست . همچنین برخی خانوارها از اتومبیل پلاک قرمز برای مصارف شخصی نیز استفاده می کنند که اگر باز هم درصد استفاده کاری، بیش از شخصی باشد در این آمار موجود نیست. 

افزایش استفاده از اتومبیل شخصی با افزایش هزینه سوخت آن در طول زمان همراه بوده است. برای آنکه تصویر بهتری از هزینه بنزین در سبد مصرفی خانوار داشته باشیم در جدول مربوطه براورد هزینه ها به تفکیک شهری و روستایی مورد بررسی قرار گرفته است. 

البته برخی خودروها به دلیل دوگانه سوز بودن، دارای قابلیت استفاده از گاز مصرفی نیز می باشند که به دلیل پایین بودن مصرف گاز برای خودروهای شخصی، از ارایه آمار آن در جدول مربوطه صرف نظر شد. 

مطابق داده ها، در دوره مورد بررسی سهم بنزین در سبد مصرفی خانوار به قیمت جاری در مناطق شهری و روستایی افزایش یافته است. این افزایش در دو حالت می توانسته رخ دهد؛ ناشی از افزایش مقدار مصرف یا ناشی از افزایش قیمت . 

با توجه به رفتار عقلایی خانوار و الویت استفاده خانوار از سهمیه بنزین سهمیه ای، در نتیجه محاسبه مقدار مصرف خانوار بر حسب قیمت سهمیه ای انجام شد. مطابق محاسبات فوق، متوسط مصرف بنزین سالانه یک خانوار تا سال 98 از میزان سهمیه تعیین شده در آن سال کمتر بوده است در نتیجه مقداری برای محاسبه با قیمت آزاد باقی نماند. ولی در سال 1399 در مناطق شهری خانوارها به طور متوسط بیش از 720 لیتر در سال استفاده نموده اند. 

در سال 1386 سهمیه مصرف بنزین ماهانه خانوار 100 لیتر بوده است ولی در سال 89 به بعد به 60 لیتر کاهش یافته است. کاهش سهمیه مصرف بنزین اتومبیل های شخصی در سال 89 نسبت به سال 86 موجب کاهش مصرف بنزین در خانوار هم شده است. به عبارتی با کاهش سهمیه بنزین اختصاص یافته به خانوار ،مصرف بنزین توسط خانوار مدیریت شده و کاهش مصرف را در خانوارهای شهری و روستایی شاهد هستیم .

هر چند که در سال های بعد 94، 98 و 99 شاهد افزایش مصرف بنزین در خانوار هستیم ولی باز هم در سال های 94 و 98  مقدار سهمیه رعایت شده و با مصرف 720 لیتر در سال، فاصله قابل توجهی دارد. در سال 99 در مناطق روستایی هم همین وضعیت مشاهده می شود ولی در مناطق شهری مصرف بنزین از مقدار سهمیه بندی بیشتر شده و با توجه به اینکه قیمت آزاد آن 30 هزار ریال است به طور متوسط 32 لیتر بنزین به قیمت آزاد خریداری شده است. 

موارد فوق برای متوسط هزینه و درامد بنزین یک خانوار محاسبه شده است. برای نگاه دقیقتر به موضوع، بر اساس داده ها هزینه و مقدار بنزین مصرفی یک خانوار در دهک های هزینه ای را می توان بررسی نمود.  

این فرض همواره وجود داشته که خانوارها با درامد بالاتر، بنزین بیشتری مصرف می کنند و در زمان سهمیه بندی نیز می توانند هزینه بالاتری برای نیاز خود بپردازند. نتایج هزینه و درامد نیز این فرض را تایید می کنند. 

 در سال 1386 که اولین سال سهمیه بندی بنزین است، مقدار سهمیه اختصاص یافته به هر خودرو ،100 لیتر در ماه و 1200 لیتر در سال بود. با آنکه سهمیه بالایی به خودروها اختصاص یافته، ولی دو دهک نهم و دهم (دارای بالاترین درامد) با در نظر گرفتن قیمت بنزین آزاد و سهمیه بندی ، بیش از سهمیه اختصاص یافته به هر خودرو، بنزین استفاده نموده اند . 

در سال 1389 سهمیه ماهانه هر خودرو به 60 لیتر کاهش یافته است ، نه دهک اول کمتر از مقدار سهمیه اختصاص یافته ،مصرف نموده اند. ولی مصرف بنزین یک خانوار در دهک دهم (پردرامدترین خانوارها) بیش از سهمیه سالانه بوده است. بخشی از کاهش مصرف در سال های بعد از سال 86 نسبت به سال 86 و قبل از آن را می توان به دلیل تعویض خودروهای فرسوده و کم مصرفتر شدن خودروهای جدید ذکر کرد . 

در سال 1394 با تک نرخی شدن قیمت بنزین، دو دهک اخر(پردرامدترین خانوارها) دارای مصرف بنزین بالاتر از ماهانه 60 لیتر بودهاند و در بقیه دهکها الگوی سال 89 رعایت شده است. 

در سال 1398 در سه دهک هشتم الی دهم (پردرامدترین خانوارها)، مصرف متوسط یک خانوار بالاتر از سهمیه اختصاص یافته بوده است که قطعا بخشی از آن به دلیل وجود بیش از یک خودرو در اینگونه خانوارها است.  

در سال 1399 با وجود پاندمی کرونا و رو آوردن افراد به استفاده از وسیله حمل و نقل شخصی، فقط 5 دهک اول (کم درامدترین خانوارها) الگوی مصرف را رعایت نموده و مصرف متوسط ماهانه خانوارهای دهک ششم تا دهم بیش از سهمیه ماهانه بوده است.

 قطعلا  دارا بودن بیش از یک انومبیل در این گونه خانوارها نیز در مصرف بالاتر تاثیر داشته است. بالاتر بودن مصرف در این سال و در 5 دهک بالا (پردرامدترین خانوارها) باعث بالا رفتن متوسط مصرف سالانه کل کشور نیز شده است. 

در سالهای 1386، 1394 و 1398 متوسط مقدار مصرف خودروهای یک خانوار در 9 دهک اول کمتر از میزان سهمیه بندی است. در دهک دهم (پردرامدترین خانوارها) متوسط مصرف بیش از سهمیه بندی بوده و مقدار بنزین اضافه بر سهمیه به صورت آزاد خریداری شده است. 

در سال 1389 متوسط مصرف در تمامی دهکها کمتر از میزان سهمیه اختصاص یافته به هر خودرو است. 

در سال 1399 به دلیل پاندمی کرونا و بالاتر رفتن استفاده از وسیله نقلیه شخصی متوسط مصرف بنزین یک خانوار در سه دهک آخر بیش از سهمیه اختصاص یافته به هر خودرو در این سال است.

بررسی الگوی مصرف حمل و نقل در شهر ها و روستاها  

افزایش هزینه بنزین و اجرای سهمیه بندی مصرف آن موجب تغییر در الگوی مصرف حمل و نقل خانوار نیز شده است. وقتی استفاده از اتومبیل شخصی یابت مانده یا کاهش می یابد، خانوار برای رفت و آمد خود از سایر وسایل حمل و نقل عمومی باید استفاده کند. برای بررسی این موضوع، هزینه های حمل و نقل خانوار را که از طرح هزینه و درامد خانوار بدست میآید، مورد بررسی قرار میدهیم. 

الگوی مصرف خانوار در استفاده از انواع وسایل حمل و نقل عمومی در طول زمان تغییر میکند که با استفاده از داده های موجود در طرح هزینه و درامد خانوار می توان آن را مشاهده نمود. 

در جدول 8 انواع هزینه های خانوار در حمل و نقل درون و برون شهری به تفکیک انواع حمل ونقل شامل؛ ریلی، زمینی و هوایی مشاهده میشود. 

نکته قابل ملاحظه آن است که منظور از درون و برون شهری شامل هم مناطق شهری و هم مناطق روستایی میشود. به عبارت دیگر درون شهری به معنی درون شهر یا روستا و برون شهری به معنی بیرون شهر یا روستاست. 

برای آنکه تصویر بهتری از تغییرات هزینه حمل و نقل یک خانوار داشته باشیم هزینه های حمل و نقل در دو گروه درون و برون شهری و روستایی مورد بررسی قرار می گیرد. چون بعضی از عناوین هزینه می توانست در هر دو نوع حمل و نقل کاربرد داشته باشد لذا در چنین مواردی ، نسبتی از هر نوع در نظر گرفته شد. 

با توجه به تغییرات قیمتی در طول سال های مورد بررسی، هر چند که افزایش قیمت کنترل شده بوده، باز هم نمی توان گفت که تمامی روند افزایش هزینه که در نمودار مشاهده میشود، ناشی از افزایش تعداد سفرهاست و بخشی از این روند صعودی ناشی از تورم موجود در این بخش است. 

همانطور که گفته شد بخشی از افزایش هزینه حمل و نقل در طول زمان به دلیل تورم است، با این حال از روی هزینه های جاری نیز میتوان روند تغییرات را بررسی نمود. 

بین سال های 89 و 99 اقبال عمومی در مناطق شهری به سمت تاکسی تلفنی و تاکسی خطی بوده است .استفاده از سرویس برای رفت و آمد به محل کار یا تحصیل، استفاده از خطوط اتوبوسرانی و مترو تا سال 98 افزایش داشته ولی در سال 99 به دلیل وجود پاندمی کرونا هزینه خانوار در این بخشها کاهش نشان می-دهد .  

هزینه جاری حمل مسافر با موتورسیکلت و مینیبوس داخل شهری، در سالهای مورد بررسی یابت مانده که با توجه به تغییرات شاخص قیمت مصرف کننده ،میتوان ادعا نمود که تعداد آن کاهش یافته است .

همچنین هزینه مسافرکش شخصی دارای نوسان است. 

در مناطق روستایی هزینه جاری حمل مسافر با موتورسیکلت، مینیبوس داخل شهری و بلیط مترو بسیار ناچیز است.هزینه جاری کرایه تاکسی، سواری و تاکسی تلفنی در طول دوره مورد بررسی روند صعودی داشته است. استفاده از سرویس برای رفت و آمد به محل کار یا تحصیل و استفاده از وسایل خطوط اتوبوسرانی تا سال 98 افزایش داشته ولی در سال 99 به دلیل وجود پاندمی کرونا هزینه خانوار در این بخشها کاهش نشان میدهد. 

در مناطق شهری انواع هزینه حمل و نقل برون شهری تا سال 98 روندی صعودی داشته است ولی در سال 99 هزینهها نسبت به هزینه مشابه خود در سال قبل کاهش نشان میدهد. 

خانوارهای شهری از تاکسی برای جابه جایی بین شهری استفاده کمی داشته اند و متوسط این هزینه برای یک خانوار در تمامی سالهای مورد بررسی اندک است. 

خانوارهای شهری برای حمل و نقل برون شهری بیشتر از تاکسی بین شهری استفاده کرده اند و بالاترین هزینه حمل و نقل برون شهری به کرایه آن اختصاص داشته است . 

علیرغم افزایش قیمت واحد بلیط هواپیما در سال 99، با اینحال هزینه آن در مناطق شهری در سال 99 نسبت به 98 کاهش یافته است. 

در مناطق شهری هزینه جاری حمل مسافر با موتورسیکلت، مینی بوس داخل شهری و بلیط مترو بسیار ناچیز است.  

هزینه جاری کرایه تاکسی، سواری و تاکسی تلفنی در طول دوره مورد بررسی روند صعودی داشته است. همچنین استفاده از سرویس برای رفت و آمد به محل کار یا تحصیل و استفاده از خطوط اتوبوسرانی تا سال 98 افزایش داشته ولی در سال 99 به دلیل وجود پاندمی کرونا هزینه خانوار در این بخشها کاهش نشان میدهد. 

هزینه حمل و نقل برون روستایی یک خانوار روستایی در انواع هزینه حمل و نقل به جز کرایه سواری بین شهری در سطح پایینی از هزینه است و تغییرات جندانی در قبل و بعد از تغییر قیمت بنزین نشان نمی دهد. 

متوسط هزینه کرایه سواری بین شهری و روستایی یک خانوار روستایی روندی صعودی داشته و بالاترین رقم ریالی در بین انواع هزینه حمل و نقل برون روستایی به این نوع تعلق دارد.