معضل اساسی احیای برجام: شیطان در جزئیات است

به گزارش اکوایران، روند رایزنی‌ها بر سر احیای برجام در روزهای اخیر به گونه‌ای پیش رفته که به نظر می‌رسد از هر زمان دیگری نزدیک‌تر به توافق قرار داریم. با این حال تحلیل‌گران معتقدند که توافق نهایی در گرو حل اختلافاتی است که هنوز به طور کامل بر سر آن مصالحه صورت نگرفته است. علی هاشم، تحلیل‌گر المانیتور با انتشار یادداشتی با عنوان «توافق هسته‌ای ایران: شیطان در جزئیات باقی می‌ماند» به تحلیل آخرین وضعیت تلاش‌ها برای بازگشت توافق هسته‌ای پرداخته است.

خیلی نزدیک؛ لحظه تصمیم‌گیری

گمانه‌ها به شدت بر این استوار است که طرفین احتمالا به توافقی برای احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) نزدیک شده باشند – آن‌قدر نزدیک که یائیر لاپید، نخست وزیر اسرائیل پیامی به کاخ سفید فرستاد تا از مذاکرات کناره‌گیری کند و از اعطای امتیازاتی فراتر از توافق اولیه 2015 بپرهیزد.

8 اگوست، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، تصریح کرد پیش‌نویس 25 صفحه‌ای به پایتخت‌های درگیر مذاکرات برای تصمیم‌گیری در مورد آن تحویل داده شده است. سخنگوی بورل، پیتر استانو، تصریحاعلام کرد که این متن «نهایی» است و تاکید کرد اکنون «لحظه تصمیم‌گیری است». استانو افزود: «ما از همه طرفین انتظار داریم که این تصمیم را خیلی سریع اتخاذ کنند... دیگر فضایی برای مذاکره وجود ندارد».

سند الحاقی؟

در نیمه شب 15 اگوست، تهران پاسخ خود را به پیش نویس اتحادیه اروپا ارسال کرد –متنی که اروپا آن را متن «نهایی» می‌خواند و توسط انریکه مورا، مذاکره کننده ارشد اتحادیه اروپا، پس از دور پنج روزه مذاکرات پیشتر در این ماه در وین تنظیم شده بود.

پاسخ ایران به آخرین پیشنهاد شامل چند ملاحظه بود که -اگر به سند اتحادیه اروپا اضافه شود- به این معنی است که نسخه دیگری از آن وجود دارد که مستلزم رایزنی‌های بیشتر برای ایالات متحده و ایران در پایتخت‌هایشان و بعداً رایزنی‌های بیش‌تر بین طرف‌های درگیر است.

معضل اساسی توافق؛ شیطان در جزئیات است

واشنگتن ظاهراً پاسخ خود به اظهارات ایران را محتاطانه و به طور محرمانه می‌فرستد. برای انعقاد یک توافق، دو طرف باید به یک توافق هسته‌ای متوازن برسند که شامل کمی عقب‌نشینی برای طرف ها در مورد موضوعات حساس است.

این معضل اصلی است زیرا «شیطان در جزئیات است» و هرگونه تغییر لحظه آخری ممکن است توافق مورد انتظار را پیچیده کند و مذاکرات را تا حل‌وفصل مسائل باقی مانده تمدید کند.

شماتیک توافق

به گفته منابع ایرانی که با المانیتور صحبت کردند، توافق پیشنهادی در یک دوره ۱۲۰ روزه از لحظه توافق بر سر شرایط اجرا خواهد شد. مجلس ایران باید ظرف 60 روز این توافق را تصویب کند و پس از 60 روز دیگر، این توافق اجرایی خواهد شد.

با این حال، فرآیند تأیید در لحظه تصویب شروع خواهد شد. پس از آن، ایالات متحده باید تحریم‌ها، از جمله برخی از تحریم‌های بخش نفت را به صورت موردی لغو کند و ایران می‌تواند نفت خود را بفروشد و تأیید کند که می‌تواند پول خود را به دست آورد.

به گفته منابع، در طول این فرآیند، جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، سه فرمان اجرایی صادر شده از سوی دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا در مورد تحریم‌ها علیه ایران را لغو خواهد کرد و هفت روز قبل از اجرای آن، هم ایالات متحده و هم ایران باید نامه‌ای رسمی به هماهنگ کننده اروپایی ارسال کنند که بازگشت آن‌ها به توافق را تایید کند.

در مورد مسائل مورد مناقشه چطور؟

بر اساس گفته منبع ایرانی به المانیتور، موضوع سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و حذف آن از فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی آمریکا (FTO) از توافق خارج شده و روند لغو تحریم‌های شرکت‌های ایرانی به صورت موردی انجام می‌شود.

یک منبع ایرانی نزدیک به شورای عالی امنیت ملی به المانیتور فاش کرد که تفاهم حاصل شده است تا پس از توافق در مورد موضوع سپاه گفتگو شود. وی افزود: «سپاه از این لیست خارج نخواهد شد. آمریکایی‌ها آماده بودند در ازای اقداماتی از سوی ایران، از جمله دادن ضمانت‌هایی مبنی بر عدم اقدام ایران علیه افرادی که ایران آن‌ها را به دست داشتن در ترور سردار سلیمانی متهم می کند، این تحریم‌ها را لغو کنند (و در نتیجه سپاه را از لیست FTO خارج کنند). با این حال، این منبع خاطرنشان کرد، این امر می‌توانست با «تعهد تهران به انتقام خون سردار سلیمانی» مغایرت داشته باشد و در نتیجه با مخالفت طرف ایرانی مواجه شد.

به ادعای رسانه‌ها، تهران فهرستی از امتیازات را از ایالات متحده به دست آورده است -از جمله حذف تحریم‌ها علیه 17 بانک، آزادسازی 7 میلیارد دلار از دارایی‌های مسدود شده ایران در کره جنوبی و لغو چندین فرمان اجرایی امضا شده توسط ترامپ. البته کاخ سفید این ادعاها را رد کرد. آدرین واتسون، سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید روز پنجشنبه گفت: «گزارش‌هایی مبنی بر اینکه ما امتیازات جدیدی را برای ایران به‌عنوان بخشی از ورود مجدد به توافق هسته‌ای 2015 پذیرفته‌ایم یا در حال بررسی آن هستیم، کاملاً نادرست است».

معامله‌ای دو سر ضرر

منبع ایرانی مذکور در گفتگو با المانیتور درباره ابتکار مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق در ماه مارس برای کمک به میانجی‌گری میان ایران و آمریکا در موضوع سپاه پاسداران انقلاب اسلامی صحبت کرد. این منبع گفت: «در آن مرحله خاص، ایالات متحده به دنبال پیوند دادن موضوع حذف سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی» به توافقی گسترده‌تر برای ایران برای محدود کردن فعالیت‌های منطقه‌ای بود.

برای تهران، این مسئله‌ ارزش دادن چنین امتیازی را نداشت. و برای واشنگتن، حذف سپاه از فهرست FTO، در ازای گرفتن امتیاز بزرگی میسر می‌شود. بنابراین، این معامله‌ای بود که ضرر آن برای هر دو طرف بسیار بیش‌تر از سود آن بود، بنابراین توافق شد که آن را از بحث حذف کنند، هرچند روی میز باقی ماند.

مهره‌های یک تسبیح چندرنگ

برای کسانی که مذاکرات را در چند سال گذشته از نزدیک دنبال کرده و مستقیماً با بازیگران درگیر در آن در تماس بوده‌اند، آشکار است که توافق هسته‌ای یک توافق منفرد نیست، بلکه مجموعه‌ای از توافقات زیر چتر یک توافق است. هر مورد به گونه‌ای مورد مذاکره قرار می‌گیرد که گویی تنها مورد است، سپس چندین مورد با هم گروه‌بندی می شوند و با یکدیگر هماهنگ می شوند که گویی بخشی از یک تسبیح چند رنگ است که برخی از مهره‌ها با یکدیگر مطابقت ندارند. سپس مذاکره‌کنندگان تلاش بیش‌تری را روی متن کامل انجام می‌دهند تا سعی کنند آن را هماهنگ کنند، به این امید که آن‌چه انجام شده بیهوده نباشد.

از جمله آن‌چه که انجام شد، تسویه حسابی بود که شکاف تضمینی را پوشش می‌داد که بدون راه حل باقی مانده بود. علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، برای دور زدن نگرانی‌ها در ایران در مورد عدم وجود «ضمانت» آمریکا برای ماندن در توافق با ایران در دوره پس از دولت بایدن، در توییتی نوشت که مفاد توافقنامه 2015 که اجازه حفظ سانتریفیوژهای از کار افتاده را در یک انبار تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی می‌دهد، یک ضمانت اساسی بود و اضافه کرد که موثرتر از هر گونه تضمین سیاسی است.

مسیر غیر قابل بازگشت

به گفته مارک فیتزپاتریک، از مؤسسه بین‌‌المللی مطالعات استراتژیک: «ایده نگهداری سانتریفیوژهای پیشرفته در یک انبار به ایران این امکان را می دهد که در صورت خروج مجدد ایالات متحده از توافق، به سرعت فعالیت خود را از سر بگیرد این یکی از دلایلی است که نمی توان زمان شکست را به استاندارد 12 ماهه برجام بازگرداند. عامل دیگری که دورۀ 12 ماهه را غیرممکن می کند، دانشی است که ایران در سه سال گذشته به دست آورده است».

حل اختلافات باقی مانده

از جمله پیشنهادهای جدی که در حال حاضر در جریان است، ایده اعطای مهلت بین دو و نیم تا سه سال برای شرکت‌هایی است که با ایران تجارت می‌کنند، در صورت خروج آمریکا از توافق در آینده. این مورد در یکی از اوراقی که در میان مذاکره کنندگان در حال پخش است وجود دارد، اما هنوز مشخص نیست که آیا واشنگتن آن را خواهد پذیرفت یا خیر.  همچنین موضوع تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره تحقیقات گذشته تسلیحات هسته‌ای، یکی از مهم‌ترین نکات در مذاکرات است.

فیتزپاتریک افزود: «تصور من این است که اگر ایران پاسخ‌های معتبری در مورد محل نگهداری و امحای اورانیوم و تجهیزات مربوطه که قبلا گزارش نشده بدهد، این برای آژانس کافی است تا پرونده پادمانی را ببندد، حتی اگر همه سؤال‌ها در مورد فعالیت‌های توسعه گذشته به طور کامل وجود نداشته باشد«.

به گفته منابع متعدد در تهران، واشنگتن و بروکسل، احیای توافق هسته‌ای درها را برای مذاکره درباره سایر موضوعات باقی‌مانده به جز موضوع سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مانند مبادله بالقوه زندانیان، باز خواهد کرد.