سهم درآمد‌های مالیاتی از حجم اقتصاد ایران

به گزارش اکوایران، تولید ناخالص اسمی ایران در سال گذشته 8 هزار و 692 هزار میلیارد تومان به ثبت رسیده است. کل درآمد مالیاتی نیز که در سال 1400 دولت به دست آورده حدود 305 هزار میلیارد تومان بوده است. بر این اساس نسبت کل درآمد مالیاتی به حجم اقتصاد ایران در سال گذشته حدود 3.7 درصد برآورد می شود. بررسی ها نشان می دهد این عدد در سال گذشته نسبت به تمامی سال های دهه 90 برای شاخص نسبت درآمد مالیاتی به کل حجم اقتصاد پایین‌تر بوده، همچنین بالاترین نسبت محاسبه شده در سال 95 یعنی سال به امضا رسیدن توافق برجامبه ثبت رسیده است.  این شاخص یکی از مهم ترین مباحثی است که در حوزه اقتصاد بخش عمومی مورد بررسی قرار می گیرد و یکی از معیار های سنجش یک اقتصاد است.

 در مالیه عمومی بخش مالیات ها دو پارامتر بسیار اهمیت دارد؛ نخست پایه مالیاتی و دوم نرخ مالیاتی، در این گزارش ابتدا برای فهم بهتر به تعریف پایه های مالیاتی در ایران پرداخته شده است. لازم به ذکر است در این گزارش به این علت که صرفا نسبت دو شاخص درآمد مالیاتی و تولید ناخالص داخلی مورد نظر بوده، از شاخص های اسمی استفاده شده است. در غیر این صورت در اقتصاد کلان رشد و اعداد مطلق اسمی در بسیاری ار مواقع فاقد ارزش تحلیلی هستند.

پایه‌های مالیاتی در ایران

مالیات در ایران ذیل عنوان درآمدهای جاری دولت قرار می گیرد و تقریبا مهم‌ترین منبع درآمدی دولت محسوب می‌شود. البته دولت در ایران منابع درآمدی دیگری نیز دارد اما برخی از این موارد جزء درآمدهای جاری محسوب نمی‌شوند. به عنوان مثال نفت و گاز به این دلیل که جزء دارایی‌ها و سرمایه‌های ملی محسوب می شوند، به عنوان واگذاری دارایی سرمایه ای عنوان می شود. همچنین فروش اوراق توسط دولت نیز واگذاری دارایی مالی محسوب می شود. بنابراین هر عاملی که برای دولت آورده مالی ایجاد کند جزء درآمدهای جاری دولت محسوب نمی شود. درآمد مالیاتی دولت از دو رکن اصلی تشکیل می شود که عبارت از مالیات مستقیم و مالیات بر کالا و خدمات (غیر مستقیم) است مالیات مستقیم نیز خود از سه جزء اصلی تشکیل شده که مالیات بر اشخاص حقوقی اصلی ترین آن ها است، این نوع مالیات از شرکت ها و هر نوع درآمد انتفاعی اشخاص حقوقی دریافت می شود. اجزای بعدی نیز مالیات بر درآمد و مالیات بر ثروت نام دارند. همچنین یکی از مهم ترین سر فصل ها در مالیات غیر مسقیم مالیات بر واردات است.

سال 95 اوج نسبت درآمد مالیاتی

نسبت درآمد مالیاتی به تولید ناخالص داخلی ایران در سال 92 حدود 4.5 درصد بوده است، از این سال به بعد روندی صعودی در این شاخص ایجاد شد تا جایی که در سال 94 این شاخص به 6.5 درصد هم رسید. به عبارت دیگر با روی کار آمدن دولت حسن روحانی این نسبت در اقتصاد کشور روندی صعودی به خود گرفت این روند صعودی ادامه یافت تا بالاترین نسبت درآمد مالیاتی  به تولید ناخالص داخلی در دهه گذشته به سال 95 تعلق گیرد، در این سال نسبت 6.8 درصد به ثبت رسید. در سال 96 نیز این شاخص در حدود همین اعداد باقی ماند، این امر نشان می دهد توافق برجام در بالا رفتن نسبت درآمد مالیاتی به کل حجم اقتصاد اثر گذار بوده است. این شاخص در سال های مذکور در حالی بالا بوده که تولید ناخالص داخلی نیز به عنوان مخرج کسر این تسبت به دلیل رشد های اقتصادی بالا به شکل چشمگیری بزرگ شده بود، اینکه این نسبت با وجود بزرگ تر شدن حجم اقتصاد بالاتر رفته است نشان از درآمد های مالیاتی مناسب و همچنین کشش پذیری اقتصاد ایران برای این میزان مالیات در آن دوران دارد.

کاهش شاخص همراه با سقوط اقتصاد

از سال 97 با شروع دور جدید تحریم ها و خروج آمریکا از برجام، حجم اقتصاد ایران وارد روند نزولی شد و رشد اقتصادی اعدای منفی را به ثبت رسانید. همراه با این موضوع نسبت درآمد مالیاتی به تولید ناخلص داخلی نیز کاهش یافت و در سال 97 به 4.9 درصد رسید. رشد منفی در سال 98 نیز تکرار شد و این نسبت نیز بار دیگر کاهش یافت. با وجود اینکه تولید ناخالص کاهش یافته و این نسبت نیز کاهش یافته، گویای این مسئله است بخش تولید اقتصاد در مواقع رکود و رشد منفی بیش از کل اقتصاد که است، در زمانی که اقتصاد با رشد منفی رو به روست بخش های درآمدی و تولید نیز با شدن بیشتری با کاهش درآمد و سود مواجه می شوند و از همین رو کاهشی که در درآمد های مالیاتی ددولت رخ می دهد بیش از کاهش در کل اقتصاد است. به همین علت در سال های مذکور که تولید ناخالص داخلی کوچک تر شده نسبت درآمد مالیاتی به ان نیز کمتر شده است. به بیان دیگر زمانی که اقتصاد در مقیاس کلی کوچک می شود، بخش هدف مالیاتی دولت با سرعت بیشتری وارد رکود می شود.

کاهش دوباره نسبت علی رغم رشد اقتصادی

از سال 99 با رشد مثبت اقتصادی و بزرگ تر شدن حجم حقیقی اقتصاد در کشور مواجه بوده ایم. این روند در سال 1400 نیز ادامه یافت و در سال گذشته شاهد رشد بالغ بر 4 درصد در تولید ناخالص بودیم. اما با وجود اینکه حجم اقتصاد ایران در دو سال اخیر بزرگ تر شده، نسبت درآمد مالیاتی دولت به تولید ناخالص داخلی کاهش یافته است. به طبع با ایجاد رونق در اقتصاد پیش بینی می شود درآمد دولت ار سوی مالیات ستانی نیز افزایش یابد اما این امر در سال گذشته و سال 99 رخ نداد. پیش بینی میشود علی با وجود اینکه رشد در دو سال گذشته مثبت بوده اما اقتصاد کشور و الخصوص بخش هایی به آن ها مالیات تعلق می گیرد، آنگونه که باید شاهد رونق نبوده  است.

البته بررسی ها نشان می دهد قسمتی از رشد اقتصادی در دوسال گذشته متأثر از رشد اقتصادی بخش نفت بوده، به گونه ای که رشد این بخش در زمستان 99 هم زمان با آمدن بایدن بالغ بر 33 درصد برآورد شده است. همچنین در سال گذشته نیز ارزش افزوده بخش نفت و گاز حدود 10 درصد رشد را تجربه کرده به طبع چنانچه افزایش حجم اقتصاد از سمت فروش نفت باشد، عایدی برای درآمد های مالیاتی دولت نخواهد داشت.

از سویی نیز در دو سال گذشته با اپیدمی کرونا در کشور مواجه بوده ایم، این رویداد به خودی خود اقتصاد را دچار مشکل و رکود می کند. می توان این احتمال را قئل شد که دولت برای عدم تعمیق بیشتر رکود در اقتصاد و طی یک سیاست تشویق تولید، سعی کرده از منظر مالیاتی به اقتصاد و تولید فشار مضاعف وارد نکند.