380 سال پیش، گالیله نخستین کسی بود که تصمیم گرفت میزان دمای اجسام را اندازه گیری کند. عملی که گرچه چندان دقیق نبود اما ایده‌ای را در ذهن دانشمندان پروراند که در نهایت منجر به ابداع دماسنج‌های مختلف شد. 80 سال بعد، دماسنج‌های سلسیوس، فارنهایت، کلوین و ... ابداع شدند که هر کدام با درجه بندی مختلف دمای محیط و اجسام را اندازه می‌گیرند. دراین میان هم البته گاهی طبق تئوری‌های ترمودینامیک، و البته روند معمول زندگی، می‌توان جهت تغییرات دمای اجسام را از طریق حس لامسه اندازه گرفت. مثلاً وقتی جسم داغی را لمس می‌کنیم، تغییر دمای آن را با دست حس می کنیم؛ همین طور اجسام سرد، هوای سرد و غذای سرد.

این مسیر آیا فقط به ترمودینامیک مربوط است؟ خیر، اقتصاد هم دماسنج‌های خود را دارد و البته درجه بندی‌هایی متفاوت. در این میان مهمترین شاخص اقتصادی که باید اندازه گیری شود تورم است. درهمین رابطه در ایران دو مرکز، مانند دو درجه‌بندی سلسیوس و فارنهایت، دو داده آماری را از تورم منتشر می کنند؛ بانک مرکزی و مرکز آمار. 

نکته آن جاست که در مثال اندازه گیری دما، وقتی دمای یک جسم یا یک محیط را می سنجند، ابزارهای مختلف اعداد متفاوتی را نشان می دهند، اما هیچ گاه در تعارض باهم نیست. مثلا ممکن است دو دماسنج سلسیوس و فارنهایت بر اندازه دما توافق نداشته باشند اما اختلاف گرمای دو جسم تقریبا یکسان است. یعنی وقتی دمای جسمی پایین‌تر رفته، هر دو شاخص جهت تغییرات دما را به سمت پائین تشخیص می‌دهند.

حتی اگر ابزاری هم برای سنجش وجود نداشته باشد از حس لامسه کمک می‌گیریم تا سردتر شدن یا گرم تر شدن دما را تشخیص دهیم. این در حالی است که اکنون در اقتصاد ایران اتفاقی عجیب روی داده است. دو ابزار سنجش تورم در دو نهاد رسمی، یعنی مرکز آمار و بانک مرکزی از روند تورم دولت سیزدهم دو روایت مختلف را دارند. چیزی که حتی در جامعه و زندگی روزمره هم به گونه‌ای لمس می‌شود.

برای درک بهتر وضعیت سفره مردم، اقتصاددان ها از ارقام و داده‌های مختلفی استفاده می‌کنند. تورم؛ شاخصی است که نشان می‌دهد وضعیت عمومی قیمت ها چه قدر تغییر کرده و به بیان دیگر قدرت خرید افراد جامعه کمتر شده یا بالاتر آمده است. 

دلیل تعریف این شاخص جدا از اعلام روند وضعیت اقتصادی در هر مقطع ارزیابی سیاست های پولی و کلان در بازه های زمانی مختلف است. پیداست که لازمه تحلیل بهتر سیاست ها، شفافیت آماری در شاخص های کلیدی اقتصاد و مهم ترین آن ها تورم است.

در ایران، در ماه های متوالی مرکز آمار متولی اعلام نرخ تورم در کشور بوده است. آماری که البته بانک مرکزی نیز به صورت ماهانه آن را تا سال 97 منتشر می کرد و به یکباره از آذر 97 به این سو از انتشار آن خودداری کرد.

حالا بعد از 4 سال بانک مرکزی در واکنش به انتقاد برخی اقتصاددانان از وضعیت اقتصادی کشور از این آمار پرده برداری کرده و جهتی را ترسیم کرده که خلاف سمت و سوی مرکز آمار بوده است. این تمایز در سه پرده مهم تصویر شده است.

پرده نخست؛ مهار تورم در بانک مرکزی و انتقاد تند از منتقدین

بانک مرکزی چندی پیش اعلام کرد. بانک مرکزی در پاسخ به روزنامه‌ دنیای اقتصاد که با انتشار مطلبی درباره تحولات نرخ تورم و نوسانات نرخ ارز و بیان ادعای یکجانبه که " نرخ تورم نقطه‌ای طی یک سال گذشته از 34.7 درصد به 48.1 درصد افزایش یافته است!؟" تصریح کرد: « طرح برخی ادعاها نسبت به عملکرد اقتصادی در یکسال اخیر با استناد به افزایش نرخ تورم نقطه به نقطه در شرایطی مطرح شده است که بر اساس گزارش بانک مرکزی از تحولات شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری نرخ تورم نقطه به نقطه با 25.3 واحد درصد کاهش از 54.9 درصد در شهریورماه سال 1400 به 29.5 درصد در اسفندماه این سال رسیده است.»

این مرکز در ادامه افزود، باوجود طرح حذف یارانه ها نرخ تورم نقطه به نقطه تا مرز 45.8 درصد در مردادماه سال جاری بالارفته و پس از آن در ادامه کاهشی مستمر به 44.3 درصد در آبان‌ماه امسال رسیده است.

بانک مرکزی با نقد اطلاعات آماری مطرح شده در روزنامه اقتصاد بیان کرد به دنبال سیاست‌های به کارگرفته شده و اقدامات اجرایی در زمینه مدیریت موثرتر روند تحولات کل‌های پولی، ثبات بخشی به بازار ارز، نظارت بر قیمت کالاها و خدمات و تامین مناسب کالاهای اساسی، نرخ تورم در سال گذشته نزولی شده و در ادامه باوجود آثار تورمی اجرای تکلیف قانونی طرح مردمی‌سازی یارانه‌ها و حذف تخصیص ارز ترجیحی  در 4 ماه نخست سال جاری ، در ماه های بعد توانسته تا با مدیریت بازار ارز و تنظیمات پولی نرخ تورم را مهار کند.

این در حالی است که شاخص های مرکز آمار، روایت دیگری را در خصوص نرخ تورم دارند.

تورم

پرده دوم؛ روایت متناقض مرکز آمار در خصوص تورم

طبق آمارهایی که این نهاد به صورت ماهانه در سال های مختلف منتشر کرده مشاهده می شود، نرخ تورم شهریور ماه امسال در نقاط شهری برابر با 42.9 درصد بوده که در پایان اسفند ماه روندی مشابه با بانک مرکزی را طی کرده و در نهایت به 34.5 درصد رسیده است.

این درحالی است که با سیاست اخیر دولت، تورم نقطه ای مرداد ماه به 51.08 درصد رسیده و در آبان ماه به 47.3 درصد تنزل پیدا کرده است.

با این حساب مشاهده می شود تورم نقطه به نقطه در مناطق شهری از 42.9 درصد در شهریور سال گذشته با 4.4 واحد درصد افزایش مواجه شده و در نهایت به 47.3 درصد رسیده است. یعنی در حالی که بانک مرکزی از کاهش 10.6 واحد درصدی می گوید، مرکز آمار آن را افزایشی 4.4 واحد درصدی می داند. این تمایز در رفتار سالانه تورم نیز در آمارهای دو مرکز مشاهده می شود.

پرده سوم؛ تمایز سالانه تورم در دو مرکز داده ایران

تورم سالانه دلالت بر رشد میانگین دوازده ماهه شاخص قمیت مصرف کننده منتهی به هر ماه در مقایسه با موقعیت مشابه خود در سال گذشته دارد. براساس داده های بانک مرکزی تورم سالانه از شهریور ماه سال گذشته تا کنون افتی 19.4 واحد درصدی داشته و در نهایت به 39.9 درصد رسیده است.

این در حالی است که این کاهش در داده های مرکز آمار ایران برابر با 1.9 واحد درصد بوده و در آبان ماه امسال برابر با 43.3 درصد به ثبت رسیده است.

در خصوص این تمایز رییس کل بانک مرکزی در جلسه اخیر خود با خبرنگاران در پاسخ به پرسشی در مورد علت  تفاوت نرخ تورم مرکز آمار و بانک مرکزی گفت: محاسبات بانک مرکزی و مرکز آمار تفاوت هایی در مورد بازه زمانی و جزییات محاسبات و روش های کاری دارد اما با توجه به روندهای موجود شاهد کاهش تورم هستیم. 

به عقیده برخی کارشناسان این که مراکز آماری دو رقم مختلف را از یک واقعیت منتشر می کنند خود جای سوال دارد سوال آنجا عجیب تر می شود که دو روند مختلف از شاخص مهم اقتصادی تصویر می شود. یکی جهت تورم را صعودی می گوید آن یکی نزولی.

این موضوع مانند آن است که یک دماسنج نشان دهد دمای جسم پایین آمده و دیگری نشان دهد دمای آن بالا رفته است؛ و البته آنچه در جامعه لمس می شود خود چیزدیگر. طبیعی است که کارشناسان اقتصاد تکیه تحلیل های خود را بر داده های در دسترس تر قرار خواهند داد. یعنی آماری که در مرکز آمار ایران، منتشر می شود. 

تورم