شاخه زیتون نابهنگام پاشینیان برای علی‌اف؛ جنگ آذربایجان-ارمنستان به خاک سپرده می‌شود؟

به گزارش اکوایران، در 18 آوریل، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در حالی که در پارلمان کشورش صحبت می کرد، حاکمیت آذربایجان بر قره باغ کوهستانی -استان مورد مناقشه در قلب درگیری‌های طولانی کشورس با آذربایجان- را تصدیق کرد.

پاشینیان پس از توضیح این‌که صلح در قفقاز جنوبی تنها در صورتی امکان پذیر است که ارمنستان مرزهای شناخته شده بین‌المللی را بپذیرد (که بر اساس آن، قره باغ متعلق به آذربایجان است). او تاکید کرد که «جمهوری ارمنستان تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت می‌شناسد و ما از آذربایجان انتظار داریم انجام اقدامات مشابه را داریم». او هم‌چنین تاکید کرد که ارمنستان باید با حسن نیت از ادعاهای ارضی علیه سایر کشورها چشم‌پوشی و جامعه ارمنستان باید این موضع را درونی کند.

به نوشته وبگاه تحلیلی پراجکت سیدنی‌کیت، این سخنرانی شگفت‌انگیزی بود، اما نه فقط به این دلیل که دست آشتی به سمت باکو دراز کرد –آن‌ هم آذربایجانی که بارها و بارها تاکید کرده که وضعیت قره باغ یک موضوع داخلی است.

ترک‌تازی باکو

این مسئله به طور فزاینده‌ای صادق است: آذربایجان اکنون منطقه مجاور قره‌باغ کوهستانی را که نیروهای ارمنستان از زمان پایان جنگ اول بین کشورها در سال 1994 در اختیار داشتند و هم‌چنین بخش قابل توجهی از خود قره‌باغ کوهستانی را تحت کنترل دارد. نیروهای حافظ صلح روسیه در بقیه این قلمرو که هنوز به عنوان یک منطقه خودمختار توسط اکثریت ارمنی اداره می‌شود، گشت‌زنی می‌کند.

وضعیت کنونی حاکی از حمله موفقیت‌آمیز آذربایجان در منطقه است که در سپتامبر 2020 پس از سال‌ها درگیری متناوب آغاز شد. جنگ دوم، با بیش از 7000 تلفات در طول شش هفته، یکی از خونین‌ترین جنگ‌ها در فضای پس از شوروی بود –البته تا پیش از حمله روسیه به اوکراین- و تنها زمانی پایان یافت که کرملین میانجی‌گری مذاکرات آتش‌بس را رهبری کرد.

در پی مسیرهای تازه 

بلافاصله پس از توافق آتش‌بس، مخالفان در ارمنستان تظاهرات ضددولتی را ترتیب دادند. اما دو‌سال‌ونیم بعد، در پی درخواست پاشینیان برای به رسمیت شناختن مرزهای آذربایجان، خیابان‌ها آرام است و این نشان می‌دهد که ظرفیت مخالفان برای ایجاد اختلال در این روند به طور جدی ضعیف شده است. 

البته این مسئله با نتیجه انتخابات پارلمانی زودهنگام 2021 مطابقت دارد: حزب قرارداد مدنی پاشینیان 71 کرسی در مجلس ملی به دست آورد، در حالی که ائتلاف مخالفان تنها 29 کرسی به دست آورد. این بدین معناست که کشور آماده برای شروع یک مسیر توسعه جدید است.

نفوذ بازیگران منطقه‌ای

طبق معمول، بازیگران اصلی منطقه‌ای برای نفوذ در روندی تلاش می‌کنند، که هم ارمنستان و هم آذربایجان سعی کرده‌اند از آن‌ها استفاده کنند. ارمنستان از عضویت خود در سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، و هم‌چنین مهاجران پرنفوذ طرفدار ارمنستان در ایالات متحده و برخی کشورهای اروپایی برای تحت فشار قرار دادن دشمن خود استفاده می‌کند.

در همین حال، آذربایجان به نقش خود به عنوان تامین‌کننده مهم انرژی منطقه‌ای در راستای تقویت نفوذ خود متکی است. به عنوان مثال، اورسولا فون‌درلاین، رئیس کمیسیون اروپا، در ماه ژوئیه با آذربایجان توافق‌نامه‌ای را برای دوبرابر کردن واردات گاز طبیعی تا سال 2027 امضا کرد و این کشور را شریک «مهم» انرژی خواند.

صلح‌سازی اروپایی، جانب‌داری آنکارا و نقش‌آفرینی مسکو

اتحادیه اروپا خود را به عنوان یک میانجی کلیدی در مناقشه معرفی کرده است، به ویژه در شرایطی که روسیه به واسطه جنگ در اوکراین تمرکزی بر این منطقه ندارد. علاوه بر مشارکت در سیاست همسایگی اروپا و برنامه مشارکت شرقی، هر دو کشور با یک ماموریت نظارتی دو ماهه به رهبری اتحادیه اروپا در ارمنستان در پایان سال 2022 موافقت کردند.

با این حال آذربایجان با این تصمیم شورای اروپا در اوایل سال جاری مخالفت کرد که یک مأموریت غیرنظامی بزرگ‌تر در ارمنستان ایجاد کند -اگرچه به نظر می‌رسد این مأموریتی محدود است. مارکوس ریتر، رئیس مأموریت غیرنظامی اروپا در ماه گذشته گفت: «بسیاری از ارامنه بر این باورند که یک حمله بهاری از سوی آذربایجان صورت خواهد گرفت. اگر این اتفاق نیافتد، ماموریت ما موفقیت‌آمیز خواهد بود».

در سوی دیگر، ترکیه در مناقشه قره‌باغ کوهستانی از آذربایجان حمایت کرده و به ترک‌های آذری در مجاورت خود سلاح و آموزش می‌دهد. اما دولت ترکیه به عنوان یک بازیگر قوی منطقه‌ای اهمیت بهبود روابط با ارمنستان را درک می‌کند، زیرا با ارمنستان 328 کیلومتر مرز دارد که از سال 1993 بسته شده است. قابل ذکر است که دو کشور اخیراً آمادگی خود را برای عادی سازی روابط اعلام کرده‌اند.

با این حال روسیه هم‌چنان قدرتمندترین نیرو در منطقه است، حتی اگر نفوذ آن کاهش یافته باشد. الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان در اکتبر 2020 اظهار داشت: «روسیه به عنوان همسایه ما، به عنوان کشوری که دارای تاریخ مشترک با آذربایجان و ارمنستان است، قطعا نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند». ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، از این روابط «ویژه» برای استقرار نیروهای نظامی در ارمنستان به عنوان راهی برای ارعاب هر دو کشور استفاده کرده است.

نیاز به چیزی بیش از یک آتش بس موقت

با این حال، پس از سیگنال واضح پاشینیان، هیچ چیز مانع از امضای معاهده صلح ارمنستان و آذربایجان نمی‌شود. با تهدیدات مداوم برای آغاز دوباره خشونت‌های گسترده که مانع رشد هر دو کشور می‌شود، دو طرف انگیزه‌ای قوی برای حرکت سریع به سوی مصالحه دارند.

منابع رسمی حاکی از آن است که آذربایجان آماده سرمایه گذاری قابل توجهی در قره‌باغ کوهستانی جنگ زده است. در سال 2022، بودجه 1.3 میلیارد دلاری برای بازسازی اختصاص داده شده است. اما بازسازی اقتصاد منطقه یک شبه اتفاق نمی‌افتد و ممکن است دست‌کم یک دهه طول بکشد و بیش از 10 میلیارد دلار هزینه‌بر باشد. هر گونه توسعه معنادار به چیزی بیش از یک آتش بس موقت نیاز دارد.

ضرورت غیرنظامی‌سازی

مسئله مهم در یک حل‌و‌فصل پایدار، غیرنظامی کردن است. ارمنستان حضور نظامی در قره‌باغ کوهستانی را انکار می‌کند و قبلاً اصرار داشت که ارمنی‌های ساکن در این منطقه از حق حفظ نیروهای دفاعی خود برخوردار باشند. آذربایجان این شرط را غیرقابل قبول می‌داند. با این حال نیروهای مسلح آذری عامل تعیین‌کننده در جنگ 2020 بودند. در حالی که غیرنظامی‌سازی کامل در بلندمدت مهم است، تمرکز فوری باید بر تسریع مذاکرات صلح باشد.

تنش ها در قفقاز جنوبی به نفع هیچ کس، حتی روسیه نیست، گرچه به نظر می‌رسد که این کشور اغلب تمایل دارد به بی‌ثباتی در منطقه -به عنوان ابزاری برای حفظ نفوذ خود- دامن بزند. ارمنستان و آذربایجان باید سریع و قاطعانه عمل کنند تا از مزایای شاخه زیتون ارائه شده توسط پاشینیان استفاده کنند. توافق قطعی در مورد مرزها تنها راه برای شروع ایجاد اعتمادسازی مورد نیاز برای تامین صلح ضروری برای هر دو طرف است.