تاریخچه یک مناقشه خونین؛ چرا آتش جنگ در قره‌باغ دوباره شعله‌ور شد؟

به گزارش اکوایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان طی 30 سال گذشته برای تصاحب این منطقه، دو مرتبه‌ با یکدیگر وارد جنگ شده‌اند. در ادامه، تاریخچه‌ای از تنش‌ها بر سر منطقه قره‌باغ  میان این دو کشور را بررسی می‌کنیم.

قره‌باغ کجاست؟

به نوشته الجزیره، قره‌باغ  یک منطقه کوهستانی محصور در خشکی در منطقه قفقاز جنوبی است. این منطقه از سال 1917 و به دنبال فروپاشی امپراطوری روسیه،‌ همواره مورد مناقشه بوده و هم جمهوری آذربایجان و هم ارمنستان، ادعای مالکیت آن را دارند. از نظر کشورهای جهان، این منطقه به عنوان بخشی از جمهوری آذربایجان در نظر گرفته می‌شود،‌ اما ساکنان آن عمدتا ارمنی هستند و دولت محلی خود را دارند. با این‌که این دولت محلی ارتباط نزدیکی با ارمنستان دارد،‌ اما توسط ارمنستان و هیچ‌کدام از کشورهای عضو سازمان ملل متحد به عنوان دولتی مستقل شناخته نشده است.

ارامنه که مسیحی هستند، مدعی سلطه تاریخی طولانی در این منطقه هستند که قدمت آن به چندین قرن قبل از میلاد مسیح باز‌می‌گردد. از سوی دیگر‌،‌ جمهوری آذربایجان که مردم آن عمدتا مسلمان هستند، هویت تاریخی خود را با قره‌باغ مرتبط می‌داند.

ارمنستان از سوی آذربایجان متهم شده که در دهه 1990 میلادی، شهروندان آذربایجانی را که در نزدیکی این منطقه زندگی می‌کردند، بیرون رانده است. مقامات آذربایجان خواستار کنترل کامل بر قره‌باغ هستند و اعلام کرده‌اند در صورت این اتفاق،‌ ارمنی‌های مقیم یا باید پاسپورت آذربایجانی بگیرند یا اینکه از این منطقه خارج شوند.

تاریخچه قره‌باغ به ما چه می‌گوید؟

این منطقه طی قرن‌های اخیر تحت سیطره ایرانی‌ها، ترک‌ها، روس‌ها، عثمانی ها و شوروی بوده است. پس از انقلاب 1917 در روسیه، آذربایجان و ارمنستان برای تصاحب این منطقه وارد جنگ شدند.

زمانی که بُلشِویک‌ها - یکی از دو شاخه اصلی حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه - بر آذربایجان مسلط شدند، ارمنستان با کنترل قره‌باغ توسط بلشویک‌ها موافقت کرد. مرزهای قره‌باغ برای در برگرفتن ارمنی‌های بیشتر، تغییر پیدا کرد و به عنوان بخشی از جمهوری سوسیالیستی شوروی آذربایجان باقی ماند،‌ اما به یک منطقه خودمختار تبدیل شد. به عبارت دیگر، منطقه قره‌باغ در زمان حکمرانی شوروی به منطقه‌ای مستقل تبدیل شد.

نخستین جنگ قره‌باغ‌

در زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، نخستین جنگ قره‌باغ در سال 1988 آغاز شد و تا سال 1994 ادامه پیدا کرد. بر اثر این جنگ، حدود 30 هزار نفر کشته و دست‌کم یک میلیون نفر مجبور به ترک خانه‌های خود شدند.

آذربایجان بخشی از خاک خود را از دست داد و ارمنی‌ها کنترل بیشتر قره‌باغ و مناطق اطراف آن را به دست آوردند. پس از این جنگ، آذربایجان متعهد شد کنترل کامل این سرزمین را از آن خود کند.

جنگ 44 روزه در سال 2020

پس از دهه‌ها کشمکش میان دو کشور، آذربایجان در سال 2020 یک عملیات نظامی را آغاز کرد که به دومین جنگ قره‌باغ تبدیل شد. آذربایجان که از حمایت ترکیه برخوردار بود، یک پیروزی چشمگیر در این جنگ 44 روزه کسب کرد و بار دیگر توانست کنترل بخش‌هایی از قره‌باغ را به دست آورد. تحلیل‌گران معتقدند استفاده آذربایجان از پهپادهای ترکیه و اسرائیل، یکی از علت‌های اصلی پیروزی آذربایجان در این جنگ بود؛ جنگی که هزاران کشته بر جای گذاشت.

روسیه که از متحدان ارمنستان است و روابط خوبی با آذربایجان دارد، تصمیم گرفت برای برقراری آتش‌بس، میانجی‌گری کند و این افتاق نیز افتاد. طبق توافق آتش‌بس، کنترل تمام مناطق اطراف قره‌باغ به جمهوری آذربایجان واگذار شد؛‌ اتفاقی که باعث شد قلمروی ارمنی‌های مقیم قره‌باغ با کاهش زیادی روبه‌رو شود. به دنبال این اتفاق، ارمنستان نتیجه این جنگ را «فاجعه» قلمداد کرد و تظاهراتی در پایتخت این کشور شکل گرفت.

به دنبال توافق آتش‌بس، صلح‌بانان روسیه به قره‌باغ اعزام شدند تا از تنها راه ارتباطی قره‌باغ با ارمنستان یا همان «کریدور لاچین» حفاظت کنند. آذربایجان هم متعهد شد که ایمنی تردد در طول این کریدور را در هر دو جهت تضمین کند.

با وجود آتش‌بس، جنگ ادامه پیدا کرد و در دسامبر 2022، شهروندان آذربایجان که خود را به عنوان فعالان زیست‌محیطی معرفی کرده بودند، کریدور لاچین را مسدود کردند. پس از آن‌، قره‌باغ به غیر از صلح‌بانان روسیه و کاروان‌های صلیب سرخ،‌ به روی همه بسته شد. با این حال، جمهوری آذربایجان مسدود شدن کامل این کریدور را رد کرد.

سال گذشته میلادی چه اتفاقی افتاد؟

نیروهای جمهوری آذربایجان در ماه آوریل 2022 یک پاسگاه جدید در نزدیکی مرز ارمنستان و در ابتدای کریدور لاچین ایجاد کردند که اعتراض ارمنستان را در پی داشت. مقامات ارمنستان اعلام کردند این اقدام نقض آشکار توافق صلح 2020 میان دو کشور است. آذربایجان اعلام کرد این اقدام که با خطر بسته شدن کامل قره‌باغ همراه بود، با هدف پایان ارسال تسلیحات نظامی ارمنستان به آنچه که از سوی آذربایجان، «دولت جدایی‌طلب» خوانده شده، انجام شده است.

آمریکا در آن زمان از این اقدام به شدت ابراز نگرانی کرد و خواستار فراهم شدن جابه‎جایی آزاد در طول کریدور لاچین شد.

بحران کریدور لاچین باعث تیرگی نسبی روابط میان روسیه و ارمنستان شد، چراکه ایروان به طور مستمر از مسکو خواسته بود از اجرایی شدن مفاد توافق آتش‌بس 2020 مطمئن شود و به انسداد کریدور لاچین پایان دهد. با این حال، روسیه در آن زمان اعلام کرد ارمنستان از ورود به مذاکرات صلح با آذربایجان خودداری می‌کند.

اکنون چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟

کمیته بین المللی صلیب سرخ توانست طی این هفته کمک‌های خود را از طریق کریدور لاچین و جاده جداگانه‌ای که قره‌باغ را به شهر «آغدام» آذربایجان متصل می‌کند، انجام دهد.

با این وجود،‌ تنش‌ها در ماه جاری میلادی به شدت افزایش یافته و ارمنستان و آذربایجان یکدیگر را به گسترش تحرکات نظامی متهم می‌کنند. ارمنستان همچنین از روسیه به شدت انتقاد کرده چراکه عقیده دارد جنگ اوکراین باعث شده این کشور به طور کامل نتواند ضمانت‌های امنیتی خود در قفقاز جنوبی را اجرایی کند.

مذاکرات صلح

کارشناسان معتقدند تمامی مذکرات صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان که با میانجی‌گری‌های اتحادیه اروپا، آمریکا و روسیه انجام شده، این دو کشور را بیشتر از همیشه برای دستیابی به یک توافق دائمی نزدیک کرده است.

مهم‌ترین مسئله‌ای که برای برقراری یک صلح دائمی میان دو کشور باقی مانده به 120 هزار ارمنی حاضر در قره‌باغ مربوط می‌شود. ارمنستان می‌گوید که حقوق و امنیت این ارامنه باید تضمین شود.

نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفته این کشور حاکمیت و تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت می شناسد، اما باکو می‌گوید معتقد است که این ادعا با حسن‌نیت همراه نیست و ارمنستان خواستار جدایی قره‌باغ از آذربایجان است.