وضعیت اشتغال ایران و همسایگان؛ زنان ایرانی کجای بازارکار منطقه ایستاده‌اند؟

به گزارش اکوایران، «نرخ بیکاری» و «نرخ مشارکت» دو شاخصه مهم برای سنجش وضعیت بازار کار در هر کشور است. آمارهای رسمی مربوط به این نرخ‌ها توسط مراجع مربوطه در کشورها منتشر می‌شود. متولی این امر در ایران، مرکز ملی آمار است. با این حال، مراکز ارائه آمار بین‌المللی نیز این داده‌ها را منتشر می‌کنند. بانک جهانی یکی از این سازمان‌های بین‌المللی است.

آمارهای برآورد شده بانک جهانی نشان می‌دهد که در سال میلادی 2022 بالاترین نرخ مشارکت زنان در بازار کار میان ایران و کشورهای همسایه به نام کشور آذربایجان ثبت شده است. این کشور یکی از کمترین نرخ‌های بیکاری زنان در این منطقه را نیز تصاحب کرده است.

نکته جالب توجه اینجاست که به طور کلی، نرخ بیکاری زنان در ترکمنستان، آذربایجان و تاجیکستان از سایر همسایگان ایران پایین‌تر است. با توجه به این که اقتصاد این کشورها در مقایسه با ایران و ترکیه کوچک‌تر است، چه عاملی سبب شده تا وضعیت بازار کار برای زنان در این کشورها بهتر باشد؟ آیا نرخ مشارکت بالای زنان ترکمن و تاجیک ریشه در تاریخ و حکومت شوروری دارد؟

راهی برای مقایسه شاخص‌های بازار کار در کشورهای همسایه ایران

یکی از مراکز ارائه آمار بین‌المللی، بانک جهانی است. این مرکز جهانی علاوه بر انتشار آمارهای مختلف از شاخص‌های اقتصادی همه کشورهای جهان، یک بخش مجزا برای داده‌های مرتبط با شکاف جنسیتی دارد که از آن با نام «پرتال داده جنسیت» یاد می‌شود.

با استفاده از آمارهای این بخش، نرخ مشارکت و نرخ بیکاری زنان و مردان در ایران و کشورهای همسایه آن را بررسی کرده‌ایم.

این نرخ‌ها به دو شکل توسط بانک جهانی ارائه می‌شود. شکل اول، آمارهایی است که طبق گزارشات رسمی هر کشور منتشرشده و در سایت بانک جهانی قرار گرفته است. شکل دوم، آمارهایی است که بانک جهانی بر اساس نظر‌سنجی‌های «سازمان جهانی کار» برآورد کرده است. به شکل دوم از این آمارها، «نرخ‌های مدل شده» می‌گویند. نرخ‌های مدل شده به صورت رسمی توسط هر کشور ارائه نشده بلکه سازمان جهانی کار بر اساس نظرسنجی‌هایی که انجام داده این نرخ‌ها را برآورد کرده است. به همین علت با آمارهای رسمی ارائه‌شده توسط هر کشور اختلاف دارد.

زمانی که قرار است نرخ مشارکت و نرخ بیکاری چندین کشور با هم مقایسه شود، استفاده از داده‌های مدل شده بهتر است. چرایی این ترجیح در آن است که اولا ممکن است آمارهای بازار کار برخی از کشورها به طور رسمی به روز نشده باشد در حالی که آمارهای مدل‌شده به دلیل ماهیت «تخمینی» خود به روز هستند.

دوما، روش اندازه‌گیری نرخ بیکاری و نرخ مشارکت در هر کشور متفاوت است و همین باعث می‌شود تا امکان مقایسه وجود نداشته باشد؛ این در حالی است که آمارهای مدل‌شده به دلیل پیروی از یک روش محاسبه مشخص، بیش‌تر امکان مقایسه را فراهم می‌کند.

بنابراین برای مقایسه نرخ‌های بازار کار میان چند کشور، استفاده از داده‌های مدل شده بهتر است و اختلاف این ارقام با نرخ‌های رسمی اعلام شده از سوی هر کشور، به دلیل ماهیت «تخمینی» و «برآوردی» آن است.

نرخ مشارکت زنان ایرانی در بازار کار، کمتر از ترکیه و پاکستان

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های بازار کار، نرخ مشارکت است. این نرخ نشان‌دهنده درصدی از جمعیت در سن اشتغال است که در بازار کار به عنوان شاغل یا بیکار فعالیت دارد. یعنی بیکارانی که در جستجوی کار نیستند یا تمایلی به کار کردن ندارند در نرخ مشارکت حساب نمی‌شوند.

در ایران، کارکنان نیروهای مسلح، سربازان و کارکنان فامیلی بدون مزد نیز در جمعیت فعال محاسبه می‌شوند در حالی که در برخی کشورها این گونه نیست. به همین علت بخشی از اختلاف نرخ مشارکت در ایران و همسایگان آن به واسطه تفاوت در تعریف‌ها و محاسبات شکل گرفته است.

آخرین آماری که بانک جهانی از نرخ مشارکت زنان در ایران برآورد کرده مربوط به سال میلادی 2022 بوده که تقریبا معادل با سال 1401 شمسی است. نرخ مشارکت زنان ایرانی در سال 2022 میلادی 16 درصد توسط سوی بانک جهانی برآورد شده در حالی که مرکز آمار ایران نرخ مشارکت زنان در سال 1401 را 13.6 درصد اعلام کرده است. از میان همسایگان ایران، این نرخ بالاتر از عراق، برابر با افغانستان و پایین‌تر از سایر همسایگان است.

به بیان دقیق‌تر طبق برآورد بانک جهانی در سال گذشته میلادی، از هر 100 زن ایرانی در سن اشتغال، 16 نفر در بازار کار فعال بوده است. این رقم در کشور آذربایجان و ترکیه به ترتیب برابر با 64 نفر و 34 نفر است.

نرخ مشارکت مردان هم در ایران و هم در کشورهای همسایه به شکل قابل‌توجهی بیش‌تر از زنان است. برای مثال، بانک جهانی نرخ مشارکت مردان ایرانی را در سال 2022 برابر با 69 درصد برآورد کرده است. بالاترین سطح این نرخ مربوط به پاکستان است که نشان می‌دهد نرخ مشارکت مردان پاکستانی در سال 2022 بیش از 80 درصد بوده است.

حال می‌توان به طرح این سوال پرداخت که آیا نرخ مشارکت بالا به تنهایی می‌تواند نشان‌دهنده اوضاع خوب بازار کار در یک کشور باشد؟

برای پاسخ به این سوال باید توجه داشت که نرخ مشارکت هم شاغلان و هم بیکاران را در بر می‌گیرد؛ بنابراین ممکن است مشارکت بالا در بازار کار یک کشور ناشی از تعداد بالای بیکاران باشد.

در این کشورهای همسایه، بیکاری زنان از مردان کمتر است

برآورد بانک جهانی نشان می‌دهد نرخ بیکاری زنان ایرانی در سال 2022 تنها از عراق پایین‌تر است. به بیان دقیق‌تر، بانک جهانی نرخ بیکاری زنان ایرانی را 18 درصد برآورد کرده است در حالی که این نرخ در تمام همسایگان ایران بجز عراق، کمتر از این سطح است.

کمترین نرخ بیکاری زنان 4 درصد برآورد شده که مربوط به کشور ترکمنستان است. آذربایجان و تاجیکستان با ثبت سطح 6 درصدی در مقام دوم و سوم ایستاده‌اند. این نرخ نهایتا در عراق به 28 درصد می‌رسد.

نرخ بیکاری زنان معمولا از مردان بالاتر است. با این حال، برآورد بانک جهانی نشان می‌دهد که این رویه در ارمنستان، تاجیکستان و ترکمنستان معکوس شده است. برای مثال نرخ بیکاری مردان و زنان در در ارمنستان به ترتیب برابر با 15 درصد و 11 درصد است.

بانک جهانی در خصوص رفتار متفاوت نرخ بیکاری زنان در کشورهای مختلف، تحلیل خود را دارد. در نظر این مرکز، ممکن است افرادی وجود داشته باشند که در حال حاضر در بازار کار نیستند و تمایل به کار دارند اما به‌دلایلی فعالانه به دنبال کار نمی‌گردند. این دلایل شامل محدود دیدن موقعیت‌های شغلی،محدودیت تحرک نیروی کار، مواجهه با تبعیض، موانع ساختاری و شرایط اجتماعی یا فرهنگی هستند.

حذف افرادی که مایل به کارکردن هستند اما دنبال کار نمی‌گردند (که اغلب به آن‌ها «بیکار پنهان» یا «کارگر دلسرد» می‌گویند) مسئله‌ای است که بر نرخ بیکاری زنان و مردان تأثیر می‌گذارد. به دلایل متعددی زنان بیش‌تر در معرض این چالش قرار می‌گیرند.

زنان بیشتر از تبعیض و موانع ساختاری، اجتماعی و فرهنگی‌ای رنج می برند که آن‌ها را از جستجوی کار بازمی دارد. بعلاوه، زنان بیش‌تر اوقات مسئولیت مراقبت از کودکان و سالمندان و امور خانه را بر عهده دارند. آن‌ها ممکن است در طول دوره مرجع کوتاه برای کار در دسترس نباشند، زیرا باید قبل از شروع کار مقدماتی را فراهم کنند.

علاوه بر این، زنانی که موقتا در کارهای پاره‌وقت مشغول به کار هستند، حتی اگر شغل بی‌ثباتی داشته باشند یا در آن زمان به دنبال کار بهتر بگردند، در آمار زنان شاغل محاسبه می‌شوند. به همین دلیل نمی‌توان صرفا به رقم نرخ بیکاری زنان توجه کرد و بر اساس پایین یا بالا بودن آن نسخه کلی در خصوص بازار کار زنان پیچید.

آیا واقعا بازار کار زنان در همسایگان شمالی بهتر از ایران است؟

به طور کلی، برآوردهای بانک جهانی در سال 2022 نشان می‌دهد که در میان همسایگان ایران، نرخ مشارکت زنان ایرانی تنها از عراق بالاتر است و شرایطی مشابه با افغانستان دارد. نرخ مشارکت مردان ایرانی نیز در همین جایگاه ایستاده است. این در حالی است که پاکستان، بالاترین نرخ مشارکت مردان و آذربایجان بیش‌ترین نرخ مشارکت زنان را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین، طبق برآورد این مرکز، نرخ بیکاری زنان ایرانی تنها از این نرخ در عراق پایین‌تر است و سایر همسایگان ایران سطح پایین‌تری از این شاخص را ثبت کرده‌اند. کمترین نرخ بیکاری ثبت شده برای زنان نیز مربوط به ترکمنستان است. با این حال، بنظر می‌رسد اندازه اقتصاد کشورهایی مثل ترکمنستان و آذربایجان در مقایسه با ترکیه و ایران کوچک است و بهتربودن شاخص‌های بازار کار زنان در این کشورها کمی عجیب به نظر می‌رسد. شاید بتوان گفت علت این پدیده، آثار فرهنگی به جا مانده از دوران اتحاد جماهیر شوروی باشد.

کشورهایی مثل آذربایجان، تاجیکستان و ارمنستان زمانی جزء اتحاد جماهیر شوروی بودند که به شیوه کمونیستی اداره می‌شد. در حکومت کمونیستی، کار از تقدس ویژه‌ای برخوردار است و همین باعث شده تا «کار کردن» در فرهنگ مردم این ناحیه رسوخ کند. احتمالا این اثرگذاری به حدی بوده که حتی با گذشت سال‌ها از تجزیه شوروی و استقلال این کشورها در فرهنگ مردم باقی‌ مانده است. شاید به همین دلیل است که نرخ مشارکت زنان و مردان در این کشورها به طرز چشمگیری بالا و نرخ بیکاری آن‌ها پایین است.