یک سال پس از توافق عادی‌سازی: جنگ غزه تهران و ریاض را به هم نزدیک می‌کند یا دور؟

به گزارش اکوایران، مقامات ارشد امنیتی ایران و عربستان در 10 مارس 2023 در پکن دیدار کردند تا در پی تنش‌های بسیار شدید خود، فصل جدیدی را در روابط دوجانبه آغاز کنند. این دو همسایه خلیج فارس قراردادی را برای بازگرداندن کامل روابط دیپلماتیک و فعال کردن مجدد توافقنامه همکاری امنیتیِ سال 2001، امضا کردند. فقدان هر گونه نقش ایالات متحده یا اروپا -همراه با میانجیگری عراق، عمان و چین که این پیشرفت دیپلماتیک را ممکن کرد- گویای آن چیزی بود که یکی از دانشمندان علوم سیاسی اماراتی آن را «دوران پس از آمریکای خلیج فارس» توصیف می‌کند.

ایران سفارت خود را در ریاض بازگشایی کرد و عربستان سعودی به ترتیب در ژوئن و اوت 2023 عملیات دیپلماتیک خود را در تهران از سر گرفت. در سپتامبر 2023، علیرضا عنایتی، سفیر جدید ایران در عربستان سعودی وارد ریاض شد، در همان روزی که عبدالله النازی، فرستاده جدید پادشاهی در ایران، وظایف دیپلماتیک خود را در تهران آغاز کرد.

به نوشته شورای آتلانتیک، با توجه به خصومت روابط ایران و عربستان در سال‌های منتهی به توافق مارس 2023، چنین احیای روابط دیپلماتیکی قابل توجه بود. از زمان قطع روابط ریاض با تهران در ژانویه 2016، در واکنش به حملات به نمایندگی‌های دیپلماتیک سعودی در تهران و مشهد در پی اعدام روحانی شیعه، نمر باقر النمر، تا یک سال پیش، هیچ روابط دیپلماتیکی بین دو کشور وجود نداشت. این قطع رابطه اصطکاک در روابط تهران-ریاض که در پس زمینه درگیری‌های مسلحانه و بحران‌های سیاسی در بحرین، عراق، لبنان، سوریه و یمن پس از بهار عربی 2011 به طور پیوسته بدتر شده بود، به شدت افزایش داد.

استراتژی سیاست خارجی «اول همسایگان» دولت ابراهیم رئیسی به دنبال کاهش تأثیر فشار غرب بر تهران از طریق بهبود روابط آن با کشورهای اطراف است. در این چارچوب، تهران بر غلبه بر مشکلات با برخی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس از جمله امارات متحده عربی متمرکز است. امارات برای نشان دادن همبستگی با ریاض، روابط خود با تهران را در بحبوحه بحران سال 2016 ایران و عربستان کاهش داد. اما در سال 2019، ابوظبی با احتیاط وارد تعامل دیپلماتیک با ایران شد، زیرا «مقاومت حداکثری» ایران در برابر سیاست فشار حداکثری واشنگتن، سواحل امارات متحده عربی را آسیب‌پذیر کرد. سپس، در سال 2022، پس از ارزیابی ابوظبی مبنی بر اینکه صلح و امنیت بلندمدت در خلیج فارس مستلزم گفت وگو است، دو کشور روابط رسمی خود را بازسازی کردند.

آن طور که تهران اوضاع را می‌بیند، روابط بهتر با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس - به ویژه بازیگر اصلی جهان عرب و اسلام، مانند عربستان سعودی – می‌تواند تا حدی به خروج ایران از انزوا کمک کند.

کاهش تنش‌ها با ایران به عربستان سعودی فرصت‌هایی را برای دستیابی به ثبات و امنیت لازم برای رسیدن پادشاهی به اهداف توسعه داخلی خود می‌دهد. چشم انداز 2030، طرح بزرگ عربستان سعودی برای تنوع اقتصادی به دور از نفت، مستلزم سطوح عظیم سرمایه گذاری در بخش‌های مختلف غیرنفتی مانند گردشگری، لجستیک، بنادر، سرگرمی، فرهنگ و دفاع است.

زمانی که ایران و عربستان سعودی روابط دیپلماتیک نداشتند، روابط اقتصادی دو کشور خلیج فارس اساساً وجود نداشت. با این حال، تنها پنج هفته پس از آغاز مجدد روابط، یکی از مدیران سازمان توسعه تجارت ایران نسبت به رسیدن تجارت دوجانبه به یک میلیارد دلار در کوتاه مدت و دو برابر آن در میان مدت ابراز خوش بینی کرد. تا آوریل 2023، ایران طی سه ماه 14 میلیون دلار فولاد به عربستان سعودی صادر کرده است. با این حال، از نظر واقع بینانه، تحریم‌های ایالات متحده علیه تهران، پتانسیل رشد تجارت دوجانبه ایران و عربستان را محدود می‌کند، حتی اگر هر دو طرف بخواهند روابط اقتصادی پرباری را بر مبنای تنش‌زدایی ایجاد کنند.

رهبری عربستان سعودی می‌داند که ایران و بازیگران همسو با آن در منطقه می‌توانند امنیت ملی پادشاهی را به گونه‌ای تهدید کنند که شانس موفقیت چشم‌انداز 2030 را تا حد زیادی کاهش دهد. برای شروع، حملات پهپادی و موشکی علیه تاسیسات نفتی بقیق و خریص در سپتامبر 2019 انجام شد تولید نفت عربستان سعودی را 50 درصد کاهش داد. علاوه بر این، فراموش کردن حمله موشکی نیروهای حوثی در سال 2022 به یک انبار سوخت در جده در جریان مسابقات جایزه بزرگ فرمول یک دشوار است، در زمانی که برای تلاش‌های ریاض برای معرفی عربستان سعودی به جهان به عنوان کشوری باثبات و دارای آینده در صنایع ورزشی و سرگرمی مهم بود.

طبق گزارش‌ها، توافق مارس 2023 تهران و ریاض را به امتیازاتی سوق داده است. ایران ظاهرا موافقت کرد که تشویق نیروهای حوثی علیه عربستان سعودی را متوقف کند، اگرچه تهران قادر به کنترل تصمیم گیری آن‌ها در جنگ نبوده است. ادعا می‌شد که ایران از عربستان سعودی خواست تا کمک‌های مالی خود به ایران اینترنشنال را قطع کند. ایران همچنین از عربستان سعودی خواست که از حمایت از گروه‌های سنی شبه‌نظامی فعال در استان سیستان و بلوچستان، مانند جیش‌العدل، نیروهای جدایی‌طلب عرب در خوزستان و مجاهدین خلق دست بردارد. تا ماه مه 2023، عربستان سعودی روابط دیپلماتیک خود را با دولت بشار اسد در سوریه عادی کرد، اقدامی که احتمالاً مربوط به توافق دیپلماتیک با ایران بود.

عامل جنگ غزه

یک سال پیش پراگماتیسم، نه عشق، ایران و عربستان سعودی را به از سرگیری روابط دیپلماتیک سوق داد. تهران و ریاض گفت‌وگو را تنها راه مناسب برای کاهش تنش‌ها می‌دانستند و دریافتند که تشدید بیشتر خصومت‌ها منافع هیچ یک را ارتقا نمی‌دهد.

با وجود توافق مارس 2023، نمی‌توان انکار کرد که تهران و ریاض به شدت نسبت به یکدیگر مشکوک هستند. تهران همچنان شراکت عربستان و آمریکا را تهدیدی جدی برای خود می‌داند. در همین حال، توانایی تهران برای به چالش کشیدن وضعیت موجود منطقه از طریق بازیگران غیردولتی همچنان ریاض را نگران می‌کند. در این چارچوب، تنش زدایی، نه نزدیکی، به درستی دوره کنونی روابط ایران و عربستان را توصیف می‌کند.

جنگ پنج ماهه غزه در لبنان، یمن، دریای سرخ و خلیج عدن طنین اندازی دارد، که خاورمیانه را در معرض خطر زیادی قرار می‌دهد. با این وجود، منطقه‌ای شدن این جنگ تنش زدایی ایران و عربستان را از مسیر خود خارج نکرده است. برعکس، تهران و ریاض اقداماتی را انجام داده‌اند تا اطمینان حاصل کنند که گفت‌وگوهایشان بدون اینکه توافق دیپلماتیک مارس 2023 قربانی دیگری از جنگ غزه شود، ادامه یابد. اینکه تنش زدایی از 7 اکتبر 2023 بر مناقشه اسرائیل و حماس غلبه کرده است، نشان می‌دهد که عمق آن بسیار بیشتر از آن چیزی است که برخی تحلیلگران ممکن است یک سال پیش گمان می‌کردند.

تا حدودی، جنگ غزه باعث ایجاد درجه‌ای از همسویی ایران و عربستان شده و در عین حال دو کشور را به سمت تعامل دیپلماتیک عمیق‌تر سوق داده است. با گذشت چهار روز از جنگ، رئیس جمهور ایران و محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست وزیر عربستان، اولین گفتگوی تلفنی خود را از زمان احیای روابط دیپلماتیک دو کشور انجام دادند. در این تماس، آنها بر «نیاز به پایان دادن به جنایات جنگی علیه فلسطین» و ترویج وحدت اسلامی قوی‌تر توافق کردند. سپس در 11 نوامبر 2023، رئیسی برای سخنرانی در اجلاس اضطراری مشترک اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی (OIC) درباره غزه به ریاض رفت. او اولین رئیس جمهور ایران بود که از زمان حضور محمود احمدی نژاد در اجلاس سازمان همکاری اسلامی در سال 2012 به عربستان سعودی سفر می‌کرد.

فرصت‌هایی که ممکن است از دست بروند

برای ایران، بحران‌های منطقه پس از 7 اکتبر 2023، فرصت‌هایی را برای ایجاد تنش‌زدایی تهران با ریاض، متقاعد کردن سعودی‌ها برای پایان دادن به هرگونه بررسی پیوستن به توافق‌نامه ابراهیم و پیشبرد روایتی درباره نفوذ ایران در سراسر جهان اسلام و همسویی آن با همسایگان عرب خود علیه اسرائیل ارائه کرده است.

مقامات سعودی از هرگونه اقدامی در بحبوحه جنگ غزه و منطقه‌ای شدن آن که می‌تواند به تنش زدایی با ایران آسیب برساند، اجتناب کرده‌اند. این به توضیح غیبت ریاض در عملیات نگهبان رفاه در دریای سرخ و نگرانی‌هایش در مورد حملات نظامی ایالات متحده و بریتانیا علیه حوثی‌ها در یمن کمک می‌کند. به گزارش المانیتور، به نظر می‌رسد عربستان سعودی نیز از جمله کشورهای عربی است که بنا به گزارش‌ها شروع به محدود کردن توانایی ارتش آمریکا برای انجام عملیات علیه نیروهای مورد حمایت ایران در خاورمیانه از خاک خود کرده است.

با نگاهی به سال دوم تنش زدایی بین ایران و عربستان، تهران و ریاض مشتاق یافتن راه‌هایی برای ایجاد توافق بر مبنای عدم تجاوز هستند. اگرچه تصور اینکه روابط ایران و عربستان عاری از سوء ظن ریشه‌دار و سطوح بالای بی‌اعتمادی باشد، عملاً غیرممکن است، اما تهران و ریاض می‌توانند راه‌هایی برای «اشتراک» مسئولانه منطقه بیابند، همانطور که باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا هشت سال پیش آن را بیان کرد.

با این وجود، با ادامه جنگ غزه، مقامات سعودی در مورد اینکه چگونه گروه‌های منطقه ممکن است در قبال این پادشاهی عمل کنند، نگران خواهند بود. این خطر بر نگرانی ریاض از ادامه جنگ اسرائیل علیه غزه و ناامیدی عربستان سعودی از ایالات متحده به دلیل امتناع از فشار بر کابینه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل برای پذیرش آتش بس می‌افزاید. اگر تنش‌های منطقه‌ای بیشتر از کنترل خارج شود و عربستان سعودی گرفتار آتش دیگران شود، تنش‌زدایی نوپا می‌تواند زیر سوال رود.