به گزارش اکوایران، اعلامیه‌ای در تیر ماه مبنی بر اینکه ایران قرار است سالانه 300 میلیون متر مکعب گاز از روسیه وارد کند، برای ایرانیانی که با وجود ذخایر فراوان، اغلب با کمبود و ناترازی مواجه هستند، چندان خبر خوبی نبود.

جواد اوجی، وزیر نفت وقت ایران، این قرارداد را «شاهکار دیپلماسی انرژی» خواند. اما ایرانیان متعجب هستند که چرا کشوری که دومین ذخایر بزرگ گاز جهان - 17 درصد - و 9.54 درصد از ذخایر نفت جهان را دارد، باید از کشوری که پس از حمله به اوکراین در سال 2022 توسط بسیاری روی کره زمین طرد شد، انرژی وارد کند.

به نوشته محمد سلامی، محقق موسسه بین‌المللی تحلیل استراتژی جهانی (IIGSA) در وبسایت اندیشکده مرکز استیمسون، تحریم‌ها، کمبود سرمایه گذاری و سوء مدیریت سال‌ها است که گریبانگیر صنعت انرژی ایران بوده است. ایران مدت‌هاست که از ترکمنستان همسایه خود گاز وارد می‌کند که گهگاه به دلیل عدم بازپرداخت، جریان گاز را قطع کرده است. در دسامبر 2022، اوجی هشدار داد که اگر ایران نتواند در بخش نفت و گاز خود 240 میلیارد دلار سرمایه گذاری جذب کند، به یک واردکننده خالص انرژی تبدیل خواهد شد.

همسایگان ایران که زیر بار تحریم‌ها نیستند، طی دو دهه گذشته با کمک سرمایه‌گذاری و فناوری خارجی توانسته‌اند ظرفیت تولید انرژی خود را افزایش دهند. این خبر به ویژه بدی برای ایران است که بسیاری از میادین نفت و گازش را با کشورهای همسایه مشترک است و افزایش تولید در آنجا به معنای کاهش درآمدهای بالقوه ایران است.

ایران 28 میدان مشترک با همسایگان دارد که 15 مورد از آن‌ها زیر آب‌های خلیج فارس قرار دارند. ایران 12 میدان مشترک با عراق، پنج میدان با امارات متحده عربی، چهار میدان با عربستان سعودی، چهار میدان با قطر و یک میدان مشترک با هر یک از کشورهای عمان، کویت و ترکمنستان دارد.

میادین مشترک 20 درصد نفت قابل استخراج و 30 درصد از ذخایر گاز ایران را تشکیل می‌دهند. این در حالی است که بر اساس اعلام وزارت نفت، از 28 میدان مشترک تنها 15 میدان فعال است و توسعه 13 میدان دیگر کامل نشده و به مرحله تولید نرسیده‌اند.

محدودیت در سرمایه‌گذاری و فناوری

پیشرفت کُند ایران نتیجه اتکای آن به سرمایه گذاری داخلی است.

در دو سال و نیم گذشته به طور متوسط ​​سالانه 6.5 میلیارد دلار در صنعت نفت سرمایه گذاری شده است. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، سرمایه گذاری سالانه در پروژه‌های بالادستی نفت و گاز ایران از حدود 18 میلیارد دلار در دهه 1990 به 7 میلیارد دلار در اوایل دهه 2010 و به 3 میلیارد دلار از سال 2017 کاهش یافته است.

صنعت انرژی ایران نه تنها در تولیدات جدید عقب مانده است، بلکه شاهد فرسودگی زیرساخت‌های انرژی موجود است. وزارت نفت و اداره اطلاعات انرژی آمریکا گزارش داد که 80 درصد از تولید نفت ایران از میادین قدیمی تامین می‌شود که با کاهش فشار مواجه هستند، چیزی که باعث کاهش سالانه بین 8 تا 10 درصدی تولید می‌شود.

برای جلوگیری از کاهش سریع تولید نفت، ایران نیاز به تزریق مجدد نزدیک به 300 میلیون متر مکعب گاز در روز، در ذخایر قدیمی نفت خود دارد. با این حال، آخرین داده‌های رسمی موجود نشان می‌دهد که در سال 2017، تزریق مجدد گاز در بهترین حالت 80-90 میلیون متر مکعب در روز  بوده است. بر اساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 1396، در صورت عدم تامین گاز مورد نیاز برای تزریق، 2.3 تا 2.7 میلیارد بشکه نفت خام محبوس می‌شود و هرگز استخراج نمی‌شود. با توجه به ارزش هر بشکه 50 دلار، احتمالاً ثروتی حدود 115 تا 135 میلیارد دلاری از دسترس خارج می‌شود.

همسایگان ایران با چنین محدودیت‌هایی مواجه نیستند.

نفت عراق

به عنوان مثال، عراق توانسته است از زمان سرنگونی صدام حسین در دو دهه پیش، تولید نفت خود را دو برابر کند و از حدود 2 میلیون بشکه در روز به 4.5 میلیون بشکه برساند. عراق با بهره‌مندی از سرمایه گذاری‌های چین، روسیه و غرب، به دنبال افزایش تولید نفت خود به 6 میلیون بشکه در روز در طی پنج سال است تا به واردات محصولات پالایش شده از کشورهایی مانند ایران پایان دهد. برای دستیابی به این هدف، عراق قصد دارد تولیدش را در یک میدان مشترک با ایران افزایش دهد.

ایران نیز از سال 2013 توسعه میادین نفتی مشترک هم مرز با عراق را در اولویت قرار داده است. ایران روزانه 90 هزار بشکه از این میادین برداشت کرده است و قرار بود تا سال 2021 با کمک شرکت‌های چینی، تولید در یادآوران، آزادگان شمالی و جنوبی و یاران شمالی و جنوبی را به 1.2 میلیون بشکه در روز برساند. با این حال، به دلیل فقدان تعهد شرکت‌های چینی، ایران تنها توانست به 350 هزار بشکه در روز دست یابد، در حالی که تولید نفت عراق در حال افزایش است. توسعه این پنج میدان مشترک نیازمند سرمایه گذاری 11 میلیارد دلاری و فناوری پیشرفته غربی است. با فناوری کنونی ایران، تنها 5 تا 10 درصد از 64 میلیارد بشکه ذخایر این میادین قابل استخراج است.

مهمترین میدان گازی ایران

ایران مهمترین میدان گازی خود را با قطر مشترک است. این میدان در ایران با نام پارس جنوبی و در قطر به نام گنبد شمالی شناخته می‌شود. قطر تولید گاز از این میدان را در سال 1991 یعنی 11 سال قبل از ایران آغاز کرد و تا سال 2002 که ایران شروع به تولید کرد، قطر 214 میلیارد متر مکعب گاز برداشت کرده بود. در سال‌های 2002 تا 2014، قطر 70 درصد بیشتر از ایران گاز استخراج کرده و از آن زمان این رقم دو برابر شده است.

قطر برای افزایش 30 درصدی تولید تا سال 2026، قراردادهایی به ارزش 29 میلیارد دلار با شرکت‌های غربی منعقد کرده است و پیش بینی می‌شود کل تولید گاز قطر از پارس جنوبی تا سال 2030 به 740 میلیون مترمکعب در روز برسد، در حالی که پیش بینی می‌شود که به دلیل کاهش فشار در طرف ایرانی، تولید ایران از این میدان تا سال 2026 بیش از 30 درصد کاهش یابد و به حدود 350 میلیون مترمکعب در روز برسد.

افزایش استخراج گاز توسط قطر باعث شده است که ذخایر گازها در طرف آن افزایش یابد. ایران به دلیل فقدان فناوری لازم، نمی‌تواند هلیوم استخراج شده از میدان مشترک گازی را ذخیره کند. قطر به این فناوری مجهز است و دوحه را قادر ساخته 35 درصد هلیوم جهان را تولید کند.

پس از انتخابات ریاست جمهوری اخیر، محسن پاک‌نژاد به عنوان وزیر نفت جدید منصوب شد. پاک‌نژاد که از سال 1375 در این وزارتخانه حضور دارد، به مجلس گفت که اجرای طرح‌های توسعه میادین را مهمترین وظیفه خود می‌داند. وی با بیان اینکه توجه ویژه‌ای به میادین مشترک مانند پارس جنوبی خواهد داشت، از اقدام سریع برای افزایش فشار گاز در میادین گازی پارس جنوبی خبر داد. وی گفت: «در صورت عدم رسیدگی سریع به این موضوع، سالانه معادل یک فاز پارس جنوبی یعنی 28 میلیون مترمکعب تولید از بین می‌رود.»

باید دید این طرح‌ها به نتیجه می‌رسند یا خیر.

تحریم‌های اعمال‌شده بر ایران به دلیل برنامه هسته‌ای و حمایت آن از گروه‌های خاورمیانه به شدت پایه‌های اقتصادی ایران را تضعیف کرده و بسیاری از اعضای سابق طبقه متوسط ​​آن را به فقر کشانده است. با توجه به اهمیت صادرات نفت برای بودجه ایران، کاهش تولید این کشور را مجبور کرده است که سعی کند اقتصاد خود را متنوع کند و بیشتر به خدمات، مالیات و صادرات غیرنفتی تکیه کند. با این حال، در نهایت، ایران برای دستیابی به رفاه به کاهش تحریم‌ها نیاز دارد، که مستلزم دادن امتیازاتی در استراتژی‌های خارجی و دفاعی خود است که جمهوری اسلامی از ارائه آن‌ها بیزار بوده است.