قفس شیشه‌ای چینی؛ آن‌چه باید درباره نظام کنترلی پکن بدانید

به گزارش اکوایران، هفتۀ گذشته، زمزه‌هایی دربارۀ احتمال اجباری شدن نصب اپلیکیشن‌هایی روی تلفن‌های همراه در ایران و افزایش توانایی پیش‌بینی و پیش‌گیری مطرح شد. به همین مناسبت، نگاهی داشتم به اتفاقات مشابهی که در جمهوری خلق چین افتاده است.

لی منگ، معاون وزیر علوم و فناوری چین، در سال 2017 گفته بود هوش مصنوعی به چین کمک خواهد کرد «تا پیشاپیش بداند چه کسی ممکن است تروریست باشد و چه کسی ممکن است برنامه‌ی بدی در سر داشته باشد.» در سال 2016، گروه شرکت‌های فناوری الکترونیک اعلام کرد که از جانب دولت مشغول توسعۀ سیستم‌های کلان داده‌ای است که تروریست‌های بالقوه را پیشاپیش شناسایی می‌کند. یکی از مهندسین ارشد این شرکت گفت: «بررسی علت عمل تروریستی پس از وقوع آن بسیار ضروری است اما پیش‌بینی وقایع پیش رو از آن هم مهم‌تر است.» 

از قضا یکی از ابزارهای حزب کمونیست چین برای «پیش‌بینی و پیشگیری» در سین‌کیانگ هم اجباری کردن نصب اپلیکیشن جینگ‌وانگ ویشی، به معنی «اینترنت پاکیزه» است. در سال 2018، اویغورهای بسیاری گفتند مجبور به نصب این اپلیکیشن شده‌اند و بررسی‌های بیشتر پژوهشگران نشان می‌داد که این اپلیکیشن نه تنها تمامی مشخصات تلفن همراه را ثبت می‌کند، بلکه اطلاعاتی مثل فایل‌ها، عکس‌ها، صداهای ضبط شده و ویدیوها را هم می‌گردد و آنها را با پایگاه داده‌هایش تطبیق می‌دهد مبادا فایل «خطرناک»ی در میان آنها باشد. در نهایت، اگر چنین فایلی پیدا کرد، به صاحب تلفن می‌گوید آنها را پاک کند، البته بعد از اینکه یک نسخه از آنها را به سرور دیگری منتقل کرد. 

رابین لی، رئیس شرکت بایدو، از غول‌های فناوری و هوش مصنوعی چین، در سال 2018 گفت «اگر مردم آماده باشند حریم شخصی‌شان را با کارآمدی تاخت بزنند -و مردم اینجا معمولاً آماده‌اند- آن وقت می‌توانیم استفادۀ بیشتری از داده‌ها بکنیم.» از قضا این سخنان آقای رابین لی از مواردی بود که جامعۀ چین در برابرشان ساکت نبود و بسیاری در شبکه‌های اجتماعی نوشتند «من آماده نیستم» اما آقای رئیس منتظر نظرات مردم نبود و از قبل کار خودش را کرده بود و مثلاً از سال 2016 گفته می‌شد که اپلیکیشن‌های ساخت این شرکت، که به دلیل فیلتر بودن رقبای خارجی رقیبی در چین ندارند و همه از آنها استفاده می‌کنند، اطلاعات خصوصی کاربران را به سرورهای این شرکت منتقل می‌کنند. در همان سال، بایدو به رویترز گفت «داده‌ها را فقط بر اساس دستور قانونی نهادهای اعمال قانون به آنان تحویل می‌دهد» که با توجه به عدم تفکیک قوا در چین، یعنی مأموران به سادگی می‌توانند به هر داده‌ای دسترسی داشته باشند، کاملاً «قانونی»! اما این مسئله محدود به چین هم نیست در سال 2020، گوگل هم اعلام کرد بعضی اپلیکیشن‌های ساخت این شرکت، حتی هنگامی که تلفن‌ها خاموش هستند هم داده‌ها را بررسی می‌کنند. ترسناک به نظر می‌آید، نه؟ اما اگر مرتکب خلافی نشده باشید یا به قول نیروهای کادر حزب کمونیست چین «فرد قابل اعتماد»ی باشید، دلیلی برای ترس وجود ندارد، نه؟ پاسخ این سؤال در گرو پاسخ به سؤالی است که بلافاصله مطرح می‌شود: منظورتان از مجرم/غیرقابل اعتماد کیست؟

مثلاً وقتی آدم می‌فهمد حوزۀ تمرکز اپلیکیشن جینگ‌وانگ ویشی محتواهای مروج ایدئولوژی‌های تروریستی است ممکن است نفس نسبتاً راحتی بکشد. از آنجا که کار از محکم‌کاری عیب نمی‌کند، گزارش‌هایی وجود دارد که می‌گوید پلیس جلوی شهروندی را می‌گیرد، گوشی را بررسی می‌کند و اگر این اپلیکیشن را نداشت، آن را برایش دانلود می‌کند! در خیابان‌ها هم ایست‌بازرسی‌هایی برای کنترل تلفن‌های مردم به راه افتاده است اما مشکل اینجاست که بسیاری می‌گویند هر تصویر یا ویدیوی اسلامی یا حتی مربوط به فرهنگ محلی ساکنان بومی سین‌کیانگ، مروج تروریسم تعبیر می‌شود.

طبق اسناد پلتفرم یک‌پارچه‌ی عملیات‌ مشترک چین، هر کسی که از آنچه حزب و الگوریتم‌هایش «عادی» فرض می‌کنند منحرف شود، تهدیدی بالقوه به حساب می‌آید. مثلاً، آن دسته از شهروندان سین‌کیانگ که «از همسایه‌هایشان فاصله می‌گیرند» یا «دوست ندارند از در جلویی خانه‌شان تردد کنند» از نظر این سیستم مشکوک ارزیابی خواهند شد. کسانی که تلفنشان برای مدت‌های طولانی‌تری از شبکه خارج می‌شود، یا فرستندۀ جی پی اس نصب شده بر روی اتوموبیلشان یک دفعه ارسال گزارش به مقامات را قطع می‌کند هم مورد ظن قرار می‌گیرند. به علاوه، کسانی که با افراد مشکوک تحت نظر یا «افراد خارج از کشور» ارتباطاتی دارند در دسته‌ی «مشکل آفرین» طبقه‌بندی می‌شوند. آدریان زنز می‌گوید: امروزه سین‌کیانگ «نسخۀ های‌تک انقلاب فرهنگی» است. «گرایش به سوی خودکارسازی و نظارت پیش‌بینی کننده است. {...} هدف این است که شهروندان سریعاً اطاعت کنند، این کنترل‌ها را درونی کنند، خودسانسوری کنند.» اینجاست که هر کسی که با ایدئولوژی مد نظر نظام حاکم ذره‌ای تفاوت داشته باشد احتمالاً به خودش می‌لرزد.

البته مسئلۀ اپلیکیشن‌های امنیتی/جاسوسی چین محدود به همین‌ها نیست. همانطور که گفته شد، با توجه به فیلتر بودن پیام‌رسان‌های غیرچینی در چین، عمدۀ مردم این کشور مجبور به استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی مانند وی‌چت و وِی‌بو و دویین (تیک تاک) هستند. شاید جالب باشد که بدانید در بعضی روزهای خاص، مثلاً در آستانۀ قتل عام میدان تیان‌آنمن در سال 1989، هر گونه صحبتی که اشاره‌ای به قتل عام داشته باشد، مثلاً «امروز» یا «آن سال» یا ایموجی «شمع» سانسور می‌شود. از آن جالب‌تر اینکه چت‌های شما هم پیش از رسیدن به گوشی طرف مقابل از زیر دست سانسورچی‌ها رد می‌شود و گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه پیام‌ها ناقص منتقل شده‌اند، البته نسخۀ کامل آن در پایگاه‌های دادۀ ادارۀ امنیت حفظ می‌شود، برای شمای فرستنده نمرۀ منفی در نظر گرفته می‌شود و البته گیرندۀ پیامی که پیام را دریافت نکرده هم تنبیه خواهد شد! چرا؟ چون اگر آدم درستی بود که با کسی مثل شما ارتباط نداشت. درست حدس زدید، روابط شما، جاهایی که می‌روید و چیزهایی که می‌خرید هم در نمرۀ اجتماعی شما تأثیر دارد. از آنجا که نمرۀ پایین هم پیامدهای ناخوشایندی دارد، آدم به این سو هل داده می‌شود که شهروند خوبی باشد، همان خوبی که حزب کمونیست چین دوست دارد.

البته این نظام کنترلی در چین به همین مسئله خلاصه نمی‌شود. بر اساس گزارش‌ها، در این کشور به ازای هر دو نفر یک دوربین وجود دارد و تعداد این دوربین‌ها هم در حال افزایش است. همین چند وقت پیش کارمندی چینی گفت هنگام بازگشت به خانه کارمندی را دیده که دارد در منزلش دوربین نصب می‌کند، وقتی کارمند اول می‌پرسد اوضاع از چه قرار است؟ کارمند دوم می‌گوید، چیز خاصی نیست و تمام این‌ها صرفاً برای «محافظت» خودش است اما در اصل، هدف این دوربین‌های مجهز به فناوری تشخیص چهره هم ارعاب و «تربیت» افراد است تا به آنها بگوید همیشه تحت نظرند و تک تک رفتارهایشان ثبت می‌شود. کمترین مجازات این سیستم این است که مثلاً شما اگر از خط قرمز رد شوید، در همان لحظه تصویر و مشخصات شما روی تلویزیون بزرگ کنار خیابان نشان داده می‌شود تا شرمسار شوید اما کار همین جا تمام نمی‌شود و این رفتار در فهرست کارهای خوب و بد شما ثبت می‌شود تا بعداً از خرید بلیط هواپیما یا قطار تندرو محروم شوید یا اینکه نتوانید وام بگیرید یا استخدام شوید یا فرزندتان را در مدرسه‌ای ممتاز ثبت نام کنید. چرا؟ چون به اندازۀ کافی خوب نبوده‌اید.

در فوریۀ سال جاری، پژوهشگران دانشگاه ادینبورو و دوبلین اپلیکیشن‌های سیستمی نصب شده بر گوشی‌های سه برند تولیدکنندۀ تلفن‌های همراه چینی وان‌پلاس، شیائومی و ریل‌می را بررسی کردند و دریافتند که تلفن‌های چینی، حتی در خارج از این کشور، اطلاعات گوشی‌ها را به سرورهایی منتقل می‌کنند. نکتۀ ترسناک ماجرا اینجا بود که این پژوهشگران فقط اطلاعاتی را بررسی کردند که سیستم عامل و اپلیکیشن‌های سیستمی بررسی می‌کردند، مانند زمانی که کاربر تلفن همراه با تحلیل فعالیت‌های تلفن همراهش مخالفت کند و از ذخیرۀ ابری و خدمات شخص ثالث استفاده نکند و هیچ حساب کاربری را بر پلتفرم‌های سازندۀ تلفن همراه یا اندروید نساخته باشد. قاعدتاً چنین مراقبت‌هایی باید به حفظ حریم خصوصی کمک کند اما این پژوهشگران دریافتند که وقتی پای گوشی‌های چینی وسط باشد، چنین چیزی درست نیست.

به گفتۀ نویسندگان این مقاله روی گوشی‌های اندرویدی دارای سفت‌افزارهای چینی، بیش از 30 بستۀ شخص ثالث وجود دارد و آنان دریافتند که این گوشی‌ها «حجم نگران کننده‌ای از اطلاعات قابل شناسایی شخصی (PII) را نه فقط به سازندۀ دستگاه، بلکه به خدمات دهندگانی مانند بایدو و اپراتورهای تلفن همراه چین می‌فرستند» و حتی زمانی که تلفن همراه از سیم‌کارت‌های این اپراتورها هم استفاده نمی‌کردند هم روند ارسال اطلاعات در جریان بود. از جملۀ این داده‌ها می‌شود اشاره کرد به «مشخصات گوشی (مک آدرس، IMEI و غیره)، اطلاعات مربوط به موقعیت مکانی (مختصات جی‌پی‌اس، شبکۀ تلفن همراه و غیره)، پروفایل‌های کاربری (شماره تلفن، الگوی استفاده از اپلیکیشن‌ها و غیره) و ارتباطات اجتماعی (تاریخچه و مدت تماس و پیامک، شماره‌های ثبت شده و غیره)». به گفتۀ این پژوهشگران «این اطلاعات خطرات بزرگی را متوجه گمنام بودن کاربر می‌کنند و ردیابی کامل او را ممکن می‌کنند.»

مطابق یافته‌های آنان، هر بار که کاربر یک گوشی ردمی از اپلیکیشن‌های از پیش نصب شدۀ تنظیمات، یادداشت، ضبط صدا، تلفن، پیام‌رسانی و دوربین استفاده کند، داده‌هایش به سرورهای شرکت سازنده ارسال می‌شوند، حتی اگر آن کاربر مشخصاً با «ارسال داده‌های مربوط به کارکرد و شناسایی» مخالفت کرده باشد.