رشد اقتصادی از جنس نفت؛ کم‌کیفیت و ناپایدار

به گزارش اکوایران، این گزارش، جنس رشد اقتصادی در 10 فصل اخیر  بررسی شده و با توجه به اثرپذیری رشد اقتصادی از درآمدهای نفتی و  بخش خدمات در پی آن، انتقاداتی به اظهارات وزارت اقتصاد -درباره کیفیت رشد اقتصادی- وارد شده است. سپس به تبیین رشد اقتصادی با کیفیت و راه رسیدن به آن از نظر کارشناسان توسعه اقتصادی پرداخته شده است. 

به گزارش اکوایران در پی رشد‌های اقتصادی مثبت پی‌در‌‌پی ایران از بهار 1400 تاکنون، برخی از محققان عنوان کرده‌اند که این رشد ناشی از بهبود واقعی بخش تولید در ایران نیست و بزرگتر شدن کیک اقتصادی ایران صرفا تحت تاثیر درآمدهای نفتی بوده است.

 به‌طور کلی زمانیکه یک اقتصاد برای 8 فصل متوالی با رشد همراه باشد، گفته می‌شود اقتصاد در حالت رونق قرار گرفته است. به همین منوال وزارت اقتصاد گزارشی از رشد اقتصادی منتشر کرده که در آن اعلام شده علاوه بر پایداری رشد اقتصادی در فصول گذشته، کیفیت رشد نیز افزایش یافته و نرخ بیکاری نیز به پایین‌ترین میزان خود رسیده است. 

این درحالیست که بر اساس برخی تحقیقات اقتصادی، اقتصاد ایران به طور کلی شدیدا تحت تاثیر درآمدهای نفتی قرار دارد. به عبارت دیگر عموما افزایش درآمدهای نفتی، بخش خدمات را تحریک کرده و منجر به گسترده‌تر شدن سهم خدمات از رشد شده است. همین موضوع، میزان اشتغال را نیز در این بخش افزایش داده و در کاهش نرخ بیکاری موثر بوده است. 

مشارکت بخش‌های مختلف تولیدی در رشد اقتصادی سه سال اخیر

مشاهده می‌شود میزان مشارکت «درآمدهای نفت و گاز» در رشد اقتصادی و سهم بخش «واسطه‌گری‌های مالی» و «حمل و نقل و انبارداری و ارتباطات» از رشد اقتصاد، در 6 فصل از 10 فصل گذشته بخش زیادی از رشد اقتصادی را توضیح می‌دهند. 

بر اساس محاسبات، تقریبا 50 درصد از رشد اقتصادی در بهار و تابستان 1400 و پاییز و زمستان 1401 توسط این سه زیر بخش رقم خورده است. این درحالیست که در بهار 1402 حدود 90 درصد از رشد اقتصادی صرفا ناشی از همین زیربخش‌‌ها بوده و 76 درصد رشد اقتصادی تابستان 1402 نیز توسط همین سه زیربخش توضیح داده می‌شود. 

شایان ذکر است محاسبات انجام شده بر اساس داده‌های مرکز آمار و سال پایه 1390 صورت گرفته است.

اثرپذیری بخش خدمات از درآمدهای نفتی

به عقیده برخی کارشناسان، درآمدهای نفتی فرصت‌هایی در زیرگروه‌های خدمات فراهم می‌کند که با رونق صادرات نفت و گاز، گسترش می‌یابند. به زعم این کارشناسان، شغل‌های ایجاد شده در این حوزه پایداری مناسبی ندارند و با کاهش درآمدهای نفتی از بین می‌روند که البته بررسی صحت و سقم این موضوع می‌تواند یک مسئله برای مطالعه محققان این عرصه باشد. علاوه بر این موضوع عنوان شده که بخشی از بهبود در آمارهای نیروی کار نیز ناشی از بهبود شرایط کار پس از کروناست چرا که در سال 1398-1399 تعداد زیادی از فعالان بازار کار از عرصه خارج شدند و پس از واکسیناسیون گسترده، بخشی از آنان دوباره درحال بازگشتن به فعالیت‌های اقتصادی هستند. 

آیا رشد اقتصادی سه سال اخیر باکیفیت بوده است؟

منطقا رشد اقتصادی با کیفیت باید با پایداری همراه باشد و این موضوع، صرفا با تغییر تابع تولید در یک اقتصاد ممکن می‌شود. به طور کلی تولید یک کشور تحت تاثیر تعداد نیروی کار، بهره وری نیروی کار، دانش و تکنولوژی، دسترسی به منابع مالی، شرایط اقتصاد کلان، ماشین آلات و سرمایه فیزیکی، زمین و منابع و... قرار دارد؛ زمانیکه اثرگذاری یکی از این عوامل بر تولید افزایش یابد، یا به طور فیزیکی به انباشت موارد پیشتر ذکر شده اقدام شود، می‌توان ادعا کرد رشد اقتصادی باکیفیت و پایدار بوده است. 

ممکن است در رابطه با تابع تولید اقتصاد این انتقاد وارد شود که بر اساس آمارهای جهانی، شاخص نوآوری در ایران طی دهه اخیر بهبود چشمگیری پیدا کرده است. این ادعا، ادعای کاملا درستی است منتها در رابطه با آن باید به دو نکته توجه داشت: اول آنکه علی‌رغم بهبود چشمگیر فناوری در ایران، هنوز مسئله تبدیل فناوری به کالا در کارگاه‌های تولیدی در ایران با مشکلاتی مواجه است و ممکن است دانش جدید در تولید کالا استفاده نشود.

 دومین نکته آن که علی‌رغم بهبود فناوری ایران، برخی از متغیرهای اثرگذار دیگر در تولید طی دهه اخیر دچار اختلال شده‌اند. برای مثال تشکیل سرمایه ثابت در ماشین آلات یکی از نگرانی‌های جدی اقتصاددانان در رابطه با آینده رشد اقتصادی ایران است. همچنین وجود نااطمینانی و التهاب قیمت‌ها یکی دیگر از مواردی است که می‌تواند برای تولید خطرآفرین باشد. موضوع انگیزه‌ها نیز یکی از چالش‌های جدی اقتصاد ایران است که مدیران با آن مواجه هستند، به نقل از یکی از پژوهشگران اقتصادی: «چرا باید تولیدکننده‌ای چندین سال زحمت بکشد و پس از سه سال به سود 30 درصد برسد درحالیکه می‌تواند با فعالیت‌های نامولد و سوداگرانه، سالیانه 100 درصد سود کسب کند؟»

 توسعه، شانسی نیست

شایان ذکر است مسئله ناتوانی ایران در حفظ پایدار مسیر رشد اقتصادی مسئله‌ای نیست که صرفا به این دولت یا دولت‌های دیگر مربوط باشد، بلکه این موضوع نیز مانند مسئله تورم، یکی از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران است که به عقیده کارشناسان صرفا با طرح‌ریزی استراتژی توسعه و در پیش گرفتن و اجرای برنامه‌های کلان پولی، مالی و قضایی ممکن می‌شود.

بنابراین توصیه برخی از محققان اقتصادی این است که علی‌رغم استفاده و قدرشناسی از رشد اقتصادی ایجاد شده در سال‌های اخیر در پی رونق گرفتن بخش نفتی اقتصاد، لازم است به‌طور داینامیک کل سیستم اقتصادی و اجتماعی و سیاسی ایران بررسی شود و با هدف جهش از نقطه تعادل فعلی به تعادل بهتر، برنامه‌ها و طرح‌های جامع و کلان به اجرا درآید؛ «توسعه هیچگاه در هیچ مقطعی از تاریخ، تصادفی نبوده است».