رد پای اسرائیلی در زورآزمایی زنگزور/ تهران بازنده اختلاف قفقازی مسکو و ایروان؟

به گزارش اکوایران، روسیه و ایران در قفقاز جنوبی به اختلاف خورده‌اند و تنش‌ها بین دو کشور بر سر کریدور زنگزور افزایش یافته است.

نقض مرزها و تهدید استراتژیک

به نوشته میدل‌ایست آی، اخیراً مقامات روسیه، از جمله سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه این کشور از کریدور زنگزور که آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را به روسیه و ترکیه متصل می‌سازد، حمایت کرده‌اند. این کریدور با دورزدن ایست‌های بازرسی ارمنستان، مسیر ارتباطی جدیدی بین آسیا، اروپا و خاورمیانه خواهد بود.

ایران کریدور زنگزور را تهدیدی استراتژیک و نقض مرزهای خود می‌داند و در ۳ سپتامبر، دولت جدید اصلاح‌طلب تهران سفیر روسیه را برای بحث در این مورد، «دعوت کرد». یک منبع ارشد وزارت امور خارجه ایران گفت: «ما آن را رسماً «احضار» سفیر ننامیدیم، اما با تشکیل این جلسه مستقیم، پیام روشنی به مسکو فرستادیم که ناراضی بوده و موضع آن‌ها با ما مغایرت دارد».

کریدور زنگزور از استان سیونیک ارمنستان عبور خواهد کرد، اما دولت آذربایجان می‌خواهد بر طول مسیر حاکمیت کامل داشته باشد. ایران با این ایده مخالف بوده و آن را چیزی می‌داند که موجب تغییر مرزها شمال ایران خواهد شد. به همین ترتیب، منبع وزارت امور خارجه ایران تأکید کرد که تهران بر موضعش مبنی بر اینکه این کریدور باید تحت کنترل ارمنستان باقی بماند، قاطع است. او افزود: «در غیر این صورت، مرز خود با ارمنستان را از دست خواهیم داد».

جنگ قره‌باغ و تحول در پویایی ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی

ایده کریدور زنگزور پس از پیروزی آذربایجان در جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ که پویایی ژئوپلیتیک در امتداد مرزهای شمالی ایران را به طور قابل توجهی تغییر داد، قدرت گرفت. به مدت سه دهه، این قلمروی کوهستانی تحت کنترل ارمنستان بود؛ اما آذربایجان با کمک تسلیحات پیشرفته ترکیه و اسرائیل آن را باز پس گرفت.

این تغییر قدرت منطقه‌ای ایران را شدیداً آزرده ساخت و نگرانیش در مورد تأثیر توافق زنگزور که از حمایت روسیه برخوردار بوده، بر منافع ملی خود را ابراز کرده است. در حالی که اخیراً روسیه در حمایت از آذربایجان وارد میدان شده، رئیس‌جمهور جدید ایران آماده می‌شود تا در اجلاس آتی بریکس در ۲۲ اکتبر، با ولادیمیر پوتین دیدار کند.

موضوع همکاری‌های بین مسکو و تهران در حاشیه این اجلاس زیر ذره‌بین غرب قرار دارد. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده در هفته گذشته مدعی شد روسیه موشک‌های بالستیک را از ایران دریافت کرده و احتمالاً ظرف چند هفته آینده در اوکراین از آن‌ها استفاده خواهد کرد؛ اتهامی که ایران آن را تکذیب می‌کند.

تمرکز بر توافق‌ها به جای اختلافات 

منبع وزارت امور خارجه ایران معتقد است که احتمالاً دیدار بین پزشکیان و پوتین دوستانه خواهد بود. او گفت: «از آنجایی که این اولین دیدار آن‌ها خواهد بود، احتمالاً بر توافق‌ها به جای اختلاف‌ها تمرکز خواهند کرد. ما نمی‌خواهیم روابطمان با روسیه آسیب ببیند، به همین دلیل با دقت این رابطه را مدیریت می‌کنیم. گاهی درخواست‌های آن‌ها را قبول می‌کنیم و گاهی نه».

او این تعادل را با یک مثال توضیح داد: «علی‌رغم اصرار مسکو، تهران از طرفداری از روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در موضوعاتی مانند آبخازیا و کریمه خودداری کرده است».

منبع وزارت خارجه با برجسته‌ساختن موضع ثابت تهران در مورد کریدور زنگزور گفت: «همانطور که رهبر انقلاب تأکید کرده، مرز ما با ارمنستان باید دست‌نخورده باقی بماند و هرگونه کریدوری باید با در نظر گرفتن این نکته ایجاد شود. قدرت نظامی ما فقط در پاسخ به هرگونه تلاش برای قطع مرز ایران با ارمنستان مستقر خواهد شد». او افزود: «توانایی‌های ما در قفقاز گسترده است. ما حضور تاریخی و فرهنگی در منطقه داریم. این منطقه ماست».

در اوایل قرن نوزدهم و پس از جنگ با روسیه، ایران کنترل قلمروهای مختلف قفقاز از جمله آذربایجان امروزی، گرجستان، داغستان، ارمنستان و ایگدیر ترکیه را از دست داد. توافق‌هایی که این سرزمین‌ها را واگذار کردند، همچنان مایه ناراحتی ملی‌گرایان ایرانی بوده و معمولاً برای انتقاد از قراردادها یا معاملات مورد استفاده قرار می‌گیرند.

روابط متشنج، تقاطع صلح 

روابط بین ایران و آذربایجان اغلب تند بوده و رابطه دوستانه باکو با اسرائیل یکی از مشکلات اصلی محسوب می‌شوند. با این وجود، منبع وزارت امور خارجه ایران خاطرنشان کرد که به مدت ۳۰ سال، ایران مسیری را از طریق قلمروی خود فراهم کرده که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند. او اذعان داشت: «جمهوری اسلامی با تأکید جدی بر احترام به تمامیت ارضی، حاکمیت و صلاحیت کشورهای درگیر و ضمن تضمین منافع متقابل همه کشورهای منطقه، از بازگشایی مسیرهای ترانزیت در منطقه حمایت می‌کند. این با ابتکار «تقاطع صلح» ارمنستان نیز همسو است».

او افزود: «نظرات وزیر امور خارجه روسیه خطاب به مقامات ارمنستان بود. این نشان‌دهنده تشدید تنش‌ها بین روسیه و ارمنستان است. در حالی که ارمنستان همچنان از نفوذ روسیه فاصله می‌گیرد، مسکو با مطرح‌کردن موضوع کریدور، به دنبال حفظ پایگاه خود در قفقاز است».

به گفته یک کارشناس سیاست خارجی که با وزارت امور خارجه ایران در ارتباط است، تهران بهبود کریدور ارس را به عنوان جایگزینی برای زنگزور مطرح کرده است. این مسیر آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند. این کارشناس توضیح داد: «پس از آنکه آذربایجان در جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ سرزمین‌های اشغالی خود از ارمنستان پس گرفت، این مسیر قطع شد. در پاسخ به شرایط جدید، ایران شروع به ارتقا، نوسازی و گسترش این جاده کرده است. با بهبود کریدور ارس، ایران تصور می‌کند که نه تنها آذربایجان بلکه کشورهای دیگر نیز می‌توانند از این مسیر استفاده کنند. این کریدور می‌تواند بخشی از گذرگاه شرق-غرب یا کریدور میانی شود که از روسیه و چین آغاز شده و با عبور از آسیای مرکزی، قفقاز، ایران و ترکیه، تا اروپای شرقی و بریتانیا امتداد می‌یابد».

رقابت استراتژیک

یک تحلیلگر رسانه‌ای اصلاح‌طلب و کارشناس سیاست خارجی در گفتگو با میدل‌ایست آی گفت که این تحولات در ایران به عنوان مقدمه‌ای برای حضور گسترده‌تر اسرائیل و غرب در مرزهای ایران دیده می‌شود. او استدلال کرد که این امر همچنین جهان ترکی را تقویت خواهد کرد و تهدیدی برای هویت ایران خواهد بود. علاوه بر این، قطع دسترسی ایران به قلمروی ارمنستان نهایتاً دسترسی ایران به اروپا را مسدود خواهد کرد که یک تهدید استراتژیک قابل توجه است. او افزود که منافع روسیه به طور فزاینده‌ای با ایران در تضاد قرار دارد.

تلاش روسیه و چین برای منابع طبیعی و بازارهای مالی خلیج فارس آن‌ها را بر آن داشته که در مناقشه جزایر سه‌گانه از امارات متحده عربی حمایت کنند. مسکو همچنین در تلاش بوده تا دسترسی تهران به بازارهای نفت و گاز اروپا را نیز محدود کند. پس از حمله به اوکراین، بخش انرژی روسیه عملاً از بازارهای غربی بیرون رانده شد.

کارشناس سیاست خارجی همچنین گفت که درگیری مسکو با غرب به این معنی است که روسیه اکنون به مسیرهای امن از طریق قفقاز جنوبی وابسته بوده و علاقه آن به کنترل استان سیونیک ارمنستان بر رقابت استراتژیک با ایران افزوده است.

یک کارشناس محافظه‌کار ایرانی نیز استدلال کرد که ایالات متحده و ناتو قصد دارند از طریق ترکیه و آذربایجان نفوذ خود در قفقاز را گسترش دهند، در حالی که روسیه تلاش دارد با حضور ناتو در منطقه مقابله کند. البته روابط یخ‌زده و خصمانه ایران با غرب همکاری آن‌ها در قفقاز جنوبی را بسیار بعید می‌سازد.

روابط پرتنش روسیه با ارمنستان، به ویژه در مورد سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، همچنین مسکو را به آذربایجان نزدیک‌تر کرده است. در ماه ژوئن، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در پارلمان اعلام کرد که از اتحاد نظامی کرملین خارج خواهد شد.

کارشناس محافظه‌کار ایرانی گفت: «در همین حال، ترکیه و آذربایجان در حال گسترش نفوذ و ترویج ایدئولوژی‌های خود هستند و هدفشان حذف ایران از کریدور چین است. ارمنستان در تلاش است تا تمامیت ارضی خود را حفظ کند. از سوی دیگر، ایران با اقدامات ترکیه، گسترش ناتو و اشتباهات روسیه در مورد کریدور زنگزور مخالف است. هدف اصلی تهران جلوگیری از هرگونه تغییر در چشم‌انداز ژئوپلیتیک منطقه است. اما با توجه به رابطه نزدیک ایران با روسیه، این کشور باید با احتیاط عمل کند».