استفاده از صکوک به جای اوراق بدهی؛ نتیجه فرقی نمی‌کند

اکوایران – انسان‌ها در بازه‌های زمانی مشخصی حقوق دریافت می‌کنند و این حقوق را به مخارج و هزینه‌های خود اختصاص می‌دهند. گاهی اما به علت برخی مشکلات این هزینه‌ها از درآمدها پیشی گرفته و مردم ناچار به قرض گرفتن می‌شوند.

ساختار دولت نیز با وجود پیچیده‌تر بودن اما مانند زندگی روزمره مردم است. یعنی با درآمدها و مخارجی مواجه است. با این‌حال اغلب، هزینه دولت‌ها از درآمدشان بیشتر بوده که در علم اقتصاد کسری بودجه نام دارد. از همین‌رو سیاست‌مداران به دنبال پوشش این کسری بودجه هستند.

انتشار اوراق بدهی یکی از راه‌های تامین مالی دولت است. اما این راه نیز مشکلات خاص خودش را دارد. پژوهشکده امور اقتصادی در گزارشی به این امر پرداخته که در ایران تامین مالی از طریق اوراق بدهی دولتی رویکردی پانزی به خود گرفته و راه جایگزین تامین مالی از طریق اوراق صکوک اجاره دولتی است.

اکوایران در این گزارش به زوایای گوناگون استفاده از این اوراق پرداخته است.

چرا دولت به تامین مالی نیاز دارد و راه آن چیست؟

پژوهشکده امور اقتصادی وابسته به وزارت اقتصاد و دارائی به تازگی در گزارشی با عنوان « ارائه مدلی برای بازی غیرپانزی دولت در اقتصاد ایران » به مشکلات مربوط به تامین مالی دولت پرداخته است. دولت در ایران مانند بسیاری از دولت‌ها در جهان با کسری بودجه مواجه است. البته این کسری بودجه در ایران دلایل خاص خود را دارد.

تحریم‌های اقتصادی علیه ایران که منجر به ایجاد محدودیت‌های گسترده برای فروش نفت کشور شده از دلایل اصلی کسری بودجه دولت است. همچنین ریخت و پاش‌های همیشگی دولت که انگیزه تقریبا تمام سیاستمداران هنگام رسیدن به راس امور است موجب شده تا مخارج دولت گوی سبقت را از درآمدهای آن برباید.

بر این اساس دولت از چند راه امکان تامین منابع مالی جهت پوشش کسری بودجه خود را دارد. راه اول از طریق مالیات است. البته در این روش امکان افزایش نارضایتی‌های عمومی وجود دارد و از همین‌رو معمولا این راه مورد پسند سیاست‌مداران نیست. راه دوم تامین مالی از شبکه بانکی و بانک مرکزی است. با توجه به محدودیت‌های قانونی و افزایش فشار تورمی از طریق آن ، به کارگیری این روش نیز برای سیاست‌مداران چندان راه آسانی نیست. مورد سوم ایجاد بدهی از طریق انتشار اوراق قرضه دولتی است که نسبت به دو روش پیش‌تر اشاره شده ، راه نسبتا آسان‌تری برای تامین مالی دولت است.

مشکلات تامین مالی از طریق انتشار اوراق قرضه دولتی چیست؟

آمارها حاکی از آن است که با توجه به اینکه سطح تشکیل سرمایه در دهه 90 منفی بوده ، براین اساس اوراق بدهی دولتی احتمالا به تسویه بدهی‌های گذشته دولت و تامین بخشی از هزینه‌های جاری آن اختصاص یافته است. همچنین در سال‌های اخیر و در نتیجه رشد کسری بودجه به علت تحریم‌ها و مشکلات دیگر در اقتصاد، دولت تامین مالی از طریق انتشار اوراق بر پایه بدهی را افزایش داده است.

یکی از مشکلات مربوط به این شکل از تامین مالی این است که دولت نمی‌تواند از این راه به‌طور مداوم بهره گیرد. چرا که براساس علم اقتصاد راه پایدار تامین مالی هر دولتی از طریق مالیات است. علت دیگر آن است که در ایران چون منابع حاصل از اوراق بر پایه بدهی به تامین مخارج مربوط به اصل و سود اوراق بدهی گذشته و پرداخت هزینه‌های جاری دولت و نه سرمایه‌گذاری برای رشد اقتصادی اختصاص پیدا می‌کند از همین‌رو ادامه این سیاست در تامین مالی امکان پذیر نیست.

مشکل دوم این است که ادامه تامین مالی دولت از راه انتشار اوراق بدهی ، منجر به ضعیف‌تر شدن بخش خصوصی می‌شود. چرا که وقتی مردم نرخ‌های بهره بالا و بدون ریسک اوراق بدهی دولتی را مشاهده کنند منابع خود را به این اوراق اختصاص داده و از همین‌رو تامین مالی بخش خصوصی که ریسک بالاتری در مقایسه با دولت دارد دشوارتر شده و این امر بر رشد اقتصادی کشور به شدت اثرگذار است.

چرا تامین مالی دولت در ایران را نمی‌توان پانزی تلقی کرد؟

از طرف دیگر براساس نظر پژوهشکده امور اقتصادی این شکل از تامین مالی پانزی محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد این دیدگاه چندان معتبر نباشد. به عبارتی درست است که منابع ناشی از انتشار اوراق قرضه دولتی خرج تامین اصل و سود اوراق گذشته دولت می‌شود اما فرایند پانزی به فرایندی گفته می‌شود که انتظار است در آینده نهاد مسئول در تامین مالی نکول کرده و دیگر قادر به پرداخت اصل و سود اوراق نباشد. این‌ها درحالی است که دولت در ایران در چنین شرایطی قرار ندارد. با این‌وجود ادامه این سیاست قطعا موجب ناپایداری و بی ثباتی در اقتصاد می‌شود.

ابزار جایگزین اوراق بدهی دولتی چیست؟

پژوهشکده امور اقتصادی از  اوراق صکوک اجاره دولتی به عنوان راهی پایدارتر در تامین مالی جهت جایگزینی با اوراق بدهی دولتی نام برده است.

این روش با توجه به برخورداری دولت در ایران از منابع و دارایی‌های فیزیکی بسیار پیشنهاد شده است. به عبارتی در روش اوراق صکوک اجاره دولتی ، دارایی‌های فیزیکی توسط دولت به خریداران اوراق فروخته شده و بلافاصله توسط خود دولت با شرط تملیک، اجاره می‌شود. در این روش معمولا سود اوراق که در واقع اجاره پرداختی دولت به صاحبان اوراق است از طریق درآمدزایی از این منابع پرداخت می‌شود یا اینکه از روش‌های دیگر درآمدزایی دولت استفاده می‌شود.

از طرف دیگر مهم‌ترین مزیت این روش از تامین مالی مربوط به محدودیت‌های استفاده از آن است. در واقع چون دارایی‌های فیزیکی دولت بی نهایت نیستند ، این نهاد نمی‌تواند به صورت نامحدود از این طریق به تامین مالی بپردازد. به نظر می‌رسد این امر مهم‌ترین تمایز تامین مالی از طریق اوراق صکوک اجاره دولتی با اوراق قرضه دولتی است.

همچنین تامین مالی از طریق اوراق صکوک اجاره دولتی موجب می‌شود تا دارایی‌های دولت سر و سامان گرفته و شفاف‌تر شوند. به عبارتی چون قرار است از این دارایی‌ها جهت تامین مالی دولت استفاده شود ، باید مالکیت و حد و حدود این دارایی‌ها مشخص شده و همچنین ابهام در رابطه با این اموال کاملا برطرف شود. این مورد موجب می‌شود تا شفافیت اموال دولت افزایش یافته و فروش اوراق صکوک اجاره دولتی در وضعیتی مناسب صورت بگیرد.

چرا اوراق صکوک اجاره دولتی راه نجات محسوب نمی‌شوند؟

پژوهشکده امور اقتصادی در گزارش خود به این موضوع پرداخته که استفاده از اوراق صکوک اجاره دولتی به جای اوراق بدهی می‌تواند منجر به رشد اقتصادی پایدار شود.

 این‌ها درحالی است که تا وقتی دولت از طریق انتشار اوراق به دنبال تامین هزینه‌های جاری است نمی‌توان انتظار داشت که جایگزینی اوراق بدهی با اوراق صکوک اجاره دولتی مشکل خاصی را در این زمینه برطرف کند.   

به عبارتی هدف دولت که همان تامین منابع هزینه‌های خود است باقی مانده و فقط ابزار آن تغییر کرده است. لازم به ذکر است که تا زمانی اقتصاد ایران با تحریم مواجه باشد و قانون‌گذاری و محیط اقتصادی مناسبی جهت سرمایه‌گذاری و ایجاد کسب و کار توسط فعالان اقتصادی داخلی و خارجی فراهم نشود ، رسیدن به رشد اقتصادی پایدار در دسترس نخواهد بود.