کاهش شدید بهره وری در اقتصاد ایران

به گزارش اکوایران بنا به آخرین گزارش منتشر بانک مرکزی از شاخص بهره وری، رشد بهره وری کل در اقتصاد ایران در سال 99 بالغ بر 4 درصد گزارش شده است، بر این اساس پس از سه سال رشد منفی، رشد بهره وری در کشور مثبت به ثبت رسیده است. آمار ها نشان می دهد در سال 99 رشد کارایی نیروی کار بالاتر از رشد کارایی سرمایه بوده است، این در حالیست که در سال های 95 تا 98 رشد بهره وری سرمایه بالاتر بوده است. با توجه به اینکه بهره وری عوامل تولید یکی از مهم ترین شاخص های اقتصاد کلان و عامل تعین کننده در رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی است، در این گزارش به بررسی بهره وری عوامل تولید در دهه 90 پرداخته شده است.

بهره وری؛ شاخص کلیدی برای رشد اقتصادی

از جمله مهم ترین شاخص‌های اقتصادی، شاخص بهره‌وری عوامل تولید است. از آنجا که بهره‌ وری یکی از منابع تامین‌کننده رشد اقتصادی است، لازم است اطلاعات معتبر، استاندارد و قابل اتکایی از وضعیت و روند تغییرات آن در دست باشد. یک مقیاس بهره‌ وری به بیان ساده نسبت یک شاخص مقداری از یک ستانده معین به یک شاخص مقداری از یک داده معین یا ترکیبی از چندین داده می‌باشد، به بیان دیگر هرچه نسبت یک ستانده مانند تولید ناخالص داخلی به داده مانند سرمایه یا نیروی کار بیشتر باشد، می گوییم بهره وری سرمایه بالاتر است چرا که به ازای هر واحد سرمایه به کار گرفته شده در فرایند تولید، تولید بیشتری به وجود آمده است.

روش‌های مختلفی به منظور سنجش بهره‌وری وجود دارد از جمله روش‌های مبتنی بر اقتصادسنجی و تخمین تابع تولید، روش حسابداری رشد و روش شاخص عددی. هر یک از این روش‌ها دارای مزایا و معایبی است و انتخاب روش برحسب محدودیت‌ها و اهداف مورد نظر صورت می‌گیرد. اغلب سازمان‌های بین‌المللی و مراکز آماری کشورهای مختلف از روش شاخص عددی بهره می‌برند.

مثبت شدن بهره وری اقتصاد ایران پس از سه سال

آمار ها نشان می دهد رشد بهره وری عوامل تولید در سال های دهه 90 بسیار نوسان داشته است. در ابتدای دهه 90 رشد این شاخص منفی 6.8 درصد به ثبت رسیده است، بدین معنی که عوامل تولید در در سال 91 نسبت به سال 90 حدود 7 درصد کارایی بیشتری در تولید داشته اند. این نرخ در سال بعدی به منفی 4.8  درصد . به طور کلی این شاخص در سال های ابتدایی دهه 90 نوسان بالایی داشته به گونه ای که یکسال مثبت و یکسال منفی برآورد شده و این روند چند بار تکرار شده است. از همین رو نمی توان روند مشخصی را برای آن در سال های مذکور متصور شد.

در سال 95 با شکل گیری توافق برجام و ظاهر شدن اثرات آن در اقتصاد ایران، رشد بهره وری عوامل تولید اعم از نیروی کار و سرمایه رقم مثبت 6.3 درصد را به ثبت رساند، این بالاترین رشد این شاخص در دهه 90 بوده است. اما این مورد در سال 96 تکرار نشد و رشد این شاخص به نزدیکی صفر درصد رسید. در دو سال بعدی نیز وضعیت بهره وری عوال تولید بسیار وخیم شده و رشد آن منفی بوده است. می توان خروج آمریکا از برجام و ایجاد چشم انداز منفی در اقتصاد ایران را از جمله دلایل کاهش تولید و کاهش عوامل تولید در کشور دانست.

اما در سال 99 پس از سه سال رشد منفی، رشد شاخص بهره وری در اقتصاد ایران مثبت 4.8 درصد به ثبت رسیده است. این رشد مثبت را می توان به دلیل دانست؛ با توجه به اینکه از سال 96 تا 98 این شاخص مدام کاهش یافته بود، افزایش کمی در شاخص می تواند باعث پدید آمدن رشد مثبت شود. دوم اینکه؛ در نیمه دوم سال 99 با روی کار آمدن دولت بایدن در آمریکا باعث شد تا نگاه ها به آینده اقتصاد بهبود یابد که همین امر می توان باعث افزایش کارایی شود.

با وجود رشد مثبت در سال 99 نمی توان گفت که وضعیت بهره وری عوامل تولید در ایران مناسب است. چراکه عدد شاخص بهره وری کل به ثبت رسیده در سال 99 هنوز هم با اختلاف نسبت به عدد شاخص در سال های میانی و ابتدایی دهه 90 پایین تر است.

بهره وری سرمایه بالاتر از نیروی کار

تحلیل ها نشان می دهد از ابتدای دهه 90 رشد شاخص بهره وری نیروی کار بالاتر از رشد بهره وری سرمایه بوده است که به طبع باعث شده است رشد کل نیز از رشد سرمایه بالاتر باشد. این روند در تا سال 94 ادامه یافت. اما از سال 95 کاملا روند تغییر کرده و رشد بهره وری سرمایه بالاتر از رشد بهره وری نیروی کار به ثبت رسید. این روند تا سال 98 ادامه یافت. این افزایش در بهره وری سرمایه را می توان ناشی از موج واردات کالا های سرمایه به کشور پس از رفع تحریم ها دانست.

در سال 99 بار دیگر روند تغییر کرده و رشد بهره وری نیروی کار پیشی گرفت. به عبارت دیگر در سال 99 میزان افزایش در کارایی نیروی کار بیش از افزایش کارایی در سرمایه بوده است. اما به طور کلی می توان گفت رشد بهره وری عوامل تولید در اقتصاد ایران چه سرمایه و چه نیروی کار دقیقا از یک روند پیروی کرده و تقریبا درصد رشد های نزدیک به همی نیز تجربه کرده است.

جهش بهره وری سرمایه در سال 95

رشد شاخص بهره وری در سال 95، 6.9 درصد به ثبت رسیده است، این در حالیست که رشد این شاخص در سال 94 منفی 3.7 درصد بوده است. نرخ رشد به ثبت رسیده در سال 95 بالاترین نرخ رشد این شاخص در تمامی سال های دهه 90 است. به عبارت دیگر در یکسال(95 نسبت به 94) نرخ رشد بهره وری در اقتصاد ایران نزدیک به 11 درصد افزایش داشته است که نشان از جهش کارایی سرمایه در اقتصاد ایران دارد. در سال 96 علی رغم کاهش نرخ رشد نسبت به سال 95، همچنان رشد این شاخص مثبت به ثبت رسیده است. برداشتن تحریم ها در سال های مذکور و همچنین دیده شدن اثرات برجام در ایران و چشم انداز مثبت از اقتصاد در آن سال ها را می توان علت افزایش کارایی سرمایه و رشد اقتصادی مثبت در ایران دانست.

شروع دوباره تحریم ها و سقوط کارایی سرمایه

از سال 97 با شروع دوباره تحریم ها از سوی دولت ترامپ، متغیر های اقتصاد کلان در ایران وضعیت نا مناسبی پیدا کردند که در نتیجه آن رشد بهره وری سرمایه نیز در سال 97 منفی 4 درصد به ثبت رسید. در سال 98 نیز این رشد منفی دوباره تکرار شد و نرخ منفی 2.1 درصد برای اقتصاد کشور برآورد شد. به مانند شاخص بهره وری کل، پس از دو سال منفی بودن رشد این شاخص در سال 99 وضعیت کارایی سرمایه کمی بهبود یافت و نرخ رشد بهره وری سرمایه به 2.3 درصد رسید. انتظار می رود با توجه به کمرنگ شدن اثر منفی کرونا بر اقتصاد و هچنین کمتر شدن فشار تحریم ها در سال 1400 نیز رشد بهره وری سرمایه مثبت باشد.

نوسان در رشد بهره وری بخش های اقتصادی

بررسی ها نشان می دهد در سال های دهه 90 رشد بهره وری سرمایه در بخش های اقتصادی نوسان داشته است. در میان بخش های صنعت، معدن و کشاورزی، بخش کشاورزی نسبت به دو بخش دیگر از نوسان رشد کارایی سرمایه کمتری برخور دار بوده است. نوسان رشد بخش معدن در دهه 90 بسار نوسان داشته است. آمار ها نشان می دهد از سال 94 به بعد بهره وری سرمایه در بخش معادن بیشتر از بخش صنعت بوده است، این در حالیست که قبل از آن با اختلاف کارایی سرمایه در بخش صنعت بالاتر از کارایی سرمایه در بخش معدن بوده است. علت افزایش بهره وری در بخش معدن افزایش مجوز دهی اکتشاف و بهره برداری از معادن در سال های 94 و 95 است.

سقوط رشد بهره وری نیروی کار در چهار سال گذشته

بررسی ها نشان می دهد در رشد شاخص بهره وری نیروی کار در دهه 90 بسیار پر نوسان بوده است اما موردی که به وضوح در روند این شاخص دیده می شود سقوط آن در چهار سال گذشته بوده است. رشد بهره وری نیروی کار در سال های 96، 97 و 98 منفی به برآورده شده است. پایین ترین رشد این شاخص در دهه گذشته به سال 97 با رشد منفی 5.3 درصد تعلق دارد. بررسی رقم شاخص نشان می دهد بهره وری نیروی کار در سال 97 بسیار پایین بوده و رقم شاخص به زیر 90 رسیده است(سال پایه: 1395).

در سال 99 کمی این شاخص بهبود یافته و رشد 7 درصدی را به ثبت رسانده است. به عقیده کارشناسان اقتصاد کلان این رشد مثبت به دلیل رشد های منفی پیاپی در چند 3 قبلی سال 99 بوده است. چراکه با وجود رشد 7 درصدی در سال 99 هنوز شاخص بهره وری کل اقتصاد ایران از سال های 93، 91 و 90 هم پایین تر است.

رشد بالای بهره وری در بخش صنعت

تحلیل داده ها نشان می دهد در میان بخش های صنعت، کشاورزی و معدن بالاترین رشد بهره وری نیروی کار در سال 99 در بخش صنعت رخ داده است، رشد بهره وری نیروی کار در این بخش 13.3 درصد برآورد شده است. این شاخص برای بخش کشاورزی نیز بالغ بر 9 درصد به ثبت رسیده است. همچنین رشد بهره وری نیروی کار در سال 99 در بخش معدن بسیار پایین بوده است.

بررسی ها نشان می دهد در میان 3 بخش مذکور در دهه 90 بهره وری نیروی کار در بخش معدن بسیار پایین تر از نسبت به سایر بخش ها بوده است. همچنین بهره وری در بخش کشاورزی در سه سال 97، 98 و 99 از بهره وری در بخش صنعت بالا بوده است. این در حالیست که بهره وری نیروی کار در سال های ابتدایی و میانی دهه 90 در بخش صنعت بالا تر از بخش کشاورزی بوده است.