«اهمیت استراتژیک» کریدور جنجالی؛ تهران و پکن در زنگزور به مشکل می‌خورند؟

به گزارش اکوایران، کریدور حمل و نقل زنگزور –راهرویی مهم از نظر ژئوپلیتیکی- در حال حرکت به سمت تکمیل تا پایان سال 2024 است و پتانسیل این را دارد که اروپا را از طریق ترکیه و آذربایجان به آسیای مرکزی و چین متصل کند. باکو و آنکارا با اشتیاق در حال ساخت و تبلیغ این پروژه هستند، اما کار در بخشی از مسیر به دلیل اختلافات بین آذربایجان و ارمنستان متوقف شده است.

به نوشته المانیتور، منطقه زنگزور که از لحاظ تاریخی مورد ادعای آذربایجان و ارمنستان است، در دهه 1920 توسط اتحاد جماهیر شوروی به ارمنستان واگذار شد. این اقدام قلمرو آذربایجان را تقسیم کرد و باکو را از دسترسی مستقیم به نخجوان -که به یک منطقه خودمختار در جنوب غربی ارمنستان تبدیل شد- محروم کرد. ایجاد یک مسیر ترانزیتی مناسب بین آذربایجان و نخجوان مستلزم آن است که ارمنستان به آذربایجان اجازه دسترسی انحصاری به خاک خود را بدهد، اما ایروان با این ایده مخالف است.

الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، در 10 ژانویه به ارمنستان هشدار داد که در صورت امتناع ایروان از دادن دسترسی مستقیم بین نخجوان و آذربایجان، این کشور محصور در خشکی باقی خواهد ماند. علی‌اف با اشاره به ماده 9 توافقنامه 2020 امضا شده توسط ایروان، باکو و مسکو برای ایجاد خطوط حمل و نقل بین ارمنستان و آذربایجان، گفت بدون مسیر کریدور زنگزور، آذربایجان مرزهای خود را با ارمنستان باز نخواهد کرد.

در سپتامبر گذشته، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، موضوع کریدور زنگزور را یک «مسئله استراتژیک» برای ترکیه خواند. وی در جلسه کابینه در آنکارا بر اهمیت ارتباط مستقیم ریلی و جاده‌ای ترکیه با آذربایجان تاکید کرد. شایان ذکر است، بیش از 80 درصد از کریدور در حال حاضر تکمیل شده است.

این مسیر زمینی که شبکه وسیعی را در بر می‌گیرد، از بخش‌های چهار و شش بانده تشکیل شده و شامل 58 زیرگذر، 27 پل و 3 تونل است. امسال ترکیه و آذربایجان پروژه راه آهن برای اتصال نخجوان به شهر قارص در شرق ترکیه را آغاز خواهند کرد.

رموافقان

کریدور زنگزور در درجه اول به نفع باکو و آنکارا است و روابط دوجانبه اقتصادی و دیپلماتیک آن‌ها را تقویت می‌کند. این پروژه در ادامه سیاست خارجی آذربایجان و ترکیه، در راستای بیانیه شوشا در مورد روابط بین باکو و آنکارا است که توسط علی اف و اردوغان در ژوئن 2021 امضا شد.

از نظر ارتقای تجارت، کریدور زنگزور می‌تواند جزء مهم و همپوشانی کننده کریدور میانی (یا کریدور ترانس خزر شرق–غرب– میانه) باشد که از ترکیه آغاز می‌شود و گرجستان، آذربایجان، دریای خزر و آسیای مرکزی را طی می‌کند تا به چین برسد.

تورک فرهادی، تحلیلگر ارشد منطقه‌ای مستقر در ژنو، به المانیتور گفت: «ترکیه بزرگترین شریک تجاری آذربایجان است و سالانه بیش از 2.8 میلیارد دلار به آذربایجان صادرات دارد. انتظار می‌رود این روند گسترش یابد. صادرات آذربایجان به ترکیه عمدتاً نفت و گاز طبیعی است. فراتر از آن ترکیه به آذربایجان امکان صادرات انرژی خود را فراتر از بازار ترکیه به غرب ارائه می‌دهد. از زمان حمله به اوکراین که تحریم‌های اروپا بر صادرات انرژی روسیه ضربه زد، شاهد این افزایش بالقوه بوده‌ایم.»

فرهادی گفت: « صادرات انرژی در مجموع بیش از 90 درصد از کل درآمد صادراتی آذربایجان را تشکیل می‌دهد. در نتیجه، آذربایجان نیز ثروتمند است و توانسته است از منابع خود استفاده کند و فعالانه در اقتصاد ترکیه سرمایه گذاری کند. باکو از طریق سرمایه‌گذاری در صنایع ترکیه و ادغام تجاری در نتیجه آن، منافع بیشتری به‌دست می‌آورد، چرا که اقتصاد آن به تنوع بخشیدن به صادرات انرژی نیاز دارد.»

فرهادی افزود: «سرمایه گذاری‌های متقابل بین آذربایجان و ترکیه به باکو امکان می‌دهد تا صادرات خود را متنوع کند. این یک تحول بسیار ضروری برای کشور به منظور ایجاد شغل خارج از بخش انرژی و ارائه امکانات برای توسعه اجتماعی و اقتصادی گسترده‌تر است.»

مسیر زنگزور با ایجاد ارتباط مستقیم به آسیای مرکزی، ترکیه و آذربایجان را که هر دو ریشه ترکی دارند، با سایر کشورهای ترک تبار آسیای میانه- قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان - و همچنین روسیه متصل می‌کند.

زیشان شاه، تحلیلگر مالی شرکت فینرا، به المانیتور گفت: «در سناریوی کنونی، کریدور پیشنهادی اهمیت بیشتری پیدا کرده است چرا که آذربایجان از طریق سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ریلی و بندری خود، خودش را به یک گره مهم در کریدور میانی تبدیل کرده است. این کریدور یک مسیر تجاری جایگزین از آسیای مرکزی به اروپا و آمریکای شمالی فراهم می‌کند، که مسیرهای تجاری سنتی زمینی از طریق روسیه را دور می‌زند. ترانزیت از روسیه به دلیل تحریم‌ها در نتیجه جنگ با اوکراین و تمایل مسکو به سلطه‌گری در روابط خود با مستعمرات سابق در آسیای مرکزی مشکل ساز شده است.»

بی‌میلی ایران

ایران از ابتدا در مورد پروژه زنگزور تردید داشت و نگران بود که مرز آن با ارمنستان مسدود شود، چرا که مسیر پیشنهادی طول مرز مشترک آن‌ها را طی می‌کند. همچنین هزینه‌ای را که آذربایجان برای انتقال گاز به نخجوان از طریق خاک ایران می‌پردازد، از دست می‌دهد. حتی ترکیه نیز می‌تواند گاز ارزان‌تری از آذربایجان بخرد تا از ایران، که درآمد گازی از دست رفته می‌تواند بسیار زیاد باشد.

ضرر احتمالی دیگر این بود که اگر مردم آذربایجان از عبور از خاک ایران برای بازدید از نخجوان خودداری کنند، تهران می‌تواند میزانی از نفوذ منطقه‌ای خود را از دست بدهد. در حال حاضر، اکثر آذربایجانی‌ها برای سفر به نخجوان از ایران عبور می‌کنند، چرا که روابط با ارمنستان همچنان متلاطم است.

باکو و تهران در نهایت به توافق رسیدند و تصمیم گرفتند برای جاده‌ها و راه‌آهن‌ها، پل‌هایی بر روی رودخانه ارس بسازند، تا نخجوان را به ایران متصل کنند. اردوغان با تاکید بر تکمیل به موقع این کریدور همچنین گفته است که «پروژه‌های مشترکی وجود خواهد داشت که همسایه ما ایران را نیز شامل خواهد شد.»

شاه گفت: «مخالفت اصلی برای این مسیر از سوی ایران و ارمنستان است. هر دو کشور با کریدور در شکل فعلی مخالف هستند زیرا هر دو نگرانند ارمنستان را از ایران جدا کند و قدرت ترکیه را به عنوان قدرت اصلی در جنوب قفقاز تقویت کند و جانشین روسیه شود.» وی افزود: پیشنهاد دیگر این است که به جای آن کریدور از خاک ایران عبور کند، چرا که این امر باعث حفظ ارتباط مرزی ایران با ارمنستان می‌شود.»

تشویق چینی‌ها، تردید ارمنی‌ها

کریدور زنگزور با همسویی کامل خود با طرح کمربند و جاده چین، می‌تواند نقش مهمی در حمل و نقل کالا از چین به اروپا و بالعکس داشته باشد. مسیر زنگزور برای تدارکات و لجستیک ایده آل است، به خصوص که ایران تحت تحریم است.

سال گذشته،فن یونگ، سفیر چین در ارمنستان، به ارمنی نیوز گفت که موضع پکن بر این است که موضوع پیرامون کریدور از طریق گفتگو و به زودی حل شود.

جمیلا ممدوا، مسئول روابط عمومی سفارت جمهوری آذربایجان در واشنگتن، به المانیتور گفت: «کریدور زنگزور کلید ارتباطات حمل و نقل منطقه ای است. در این زمینه، ارمنستان با انجام تعهدات خود به بخشی جدایی ناپذیر از کریدور میانی تبدیل خواهد شد، شریان اصلی حمل و نقل برای حمل و نقل کالا از اروپا به آسیا و برگشت.»

با وجود مزایای اقتصادی زیاد، ارمنستان همچنان با کریدور زنگزور مخالفت می‌کند، زیرا ظاهراً مسیر جدید از خاک ارمنستان عبور می‌کند اما بدون پست‌های بازرسی و کنترل مرزی ارمنستان.

آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان، هفته گذشته با تاکید بر مخالفت ایروان با این پروژه به محض اینکه آذربایجان و ترکیه تصمیم به تکمیل آن گرفتند، به مطبوعات گفت که در توافقنامه صلح بحثی درباره کریدور وجود ندارد.

سال گذشته در سپتامبر، آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان، گفت که باکو در تلاش است تا یک کریدور فراسرزمینی را به زور به ایروان تحمیل کند. نکته مهم، درخواست باکو برای استفاده از راهرو بدون بررسی گمرکی است. ارمنستان مفهوم فراسرزمینی را نقض حاکمیت خود می‌داند، اما مایل به دنبال کردن مسیر صلح است.

ممدوا در این باره گفت: «به عنوان بخشی از روند عادی سازی با ارمنستان، سه مسیر در حال حاضر در حال انجام است: 1) نهایی کردن یک معاهده صلح. 2) تحدید حدود. و 3) باز کردن ارتباطات حمل و نقل منطقه‌ای.»

مامدووا در پایان گفت: «طبق تعهد ارمنستان بر اساس بیانیه سه جانبه، محموله، شهروندان و خودروهایی که از آذربایجان به آذربایجان می‌روند، باید بدون هیچ گونه بازرسی و ترخیص گمرکی از آنجا عبور کنند. اما در مورد محموله‌هایی که از کشورهای دیگر مثلاً از آسیای مرکزی از طریق خاک ارمنستان به ترکیه منتقل می‌شوند و یا حتی محموله‌هایی که از آذربایجان به ترکیه ارسال می‌شود، باید تمامی عوارض گمرکی پرداخت شود.»