صنعت وام‌دار برجام ماند/ رشدی که پس از برجام تکرار نشد

به گزارش اکوایران،‌ بخش صنعت، یکی از بخش‌های مهم اقتصادی محسوب می‌شود. با توجه به موقعیت استراتژیک ایران در منطقه به دلیل داشتن ذخایر غنی معدنی به عنوان مواد اولیه مورد نیاز صنعت و نیز ظرفیت ترانزیتی و کریدورهای تجاری مناسب، می‌توان گفت صنعت کشور این قابلیت را دارد تا از آن به عنوان گامی مثبت در جهت کاهش وابستگی به نفت و گاز استفاده شود.

بررسی داده‌های منتشر شده توسط مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، رشد تولیدات بخش صنعت با و بدون نفت در سال‌های ابتدایی دهه 90 نامناسب‌ترین وضعیت خود را تجربه کرده است. به بیان بهتر در سال‌های 90 و 91 رشد صنعت با نفت و بدون نفت منفی شده است.

حجم بخش صنعت ایران به دنبال امضای برجام وضعیت رو به بهبودی داشته و در سال 95 بالاترین میزان رشد خود را به ثبت رسانده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که افزایش حجم تولیدات صنعتی ایران در دوره پسابرجام، با درنظرگیری نفت بیشتر از رشد گروه‌های صنعتی به تنهایی بوده است.

در دوره پسابرجام که مصادف با سال‌های 97 و 98 بوده، رشد تولیدات صنعتی با نفت بار دیگر به سطوح کمتر از منفی 20 درصد بازگشته و در این زمان پایین‌ترین مقدار خود را در 17 سال بررسی شده، ثبت کرده است. این بدان معنا است که حجم تولیدات بخش صنعت کشور در این دوره‌ها نسبت به فصل قبل، کوچک‌تر شده است.

شواهد همچنین حاکی از آن است که بخش مذکور با عبور از دوره امضا برجام، دیگر هرگز به سطوح رشد خود در این زمان بازنگشته است.

رشد این بخش در سال‌های اخیر نیز متاثر از افزایش درآمدهای نفتی بوده و از تابستان امسال، حجم تولیدات بخش صنعت بدون نفت منفی شده است. این بدان معنا است که بخش صنعت بدون نفت از آغاز امسال نسبت به دوره‌های پیشین خود کوچک‌تر شده است.

حال باید دید آیا سیاست‌های اجرا شده در راستای بهبود اوضاع صنعتی کشور می‌تواند رشد این بخش را بهبود داده و رونق نیمه اول دهه 90 را بدان بازگرداند یا خیر. در ادامه این گزارش رشد تولیدات بخش صنعت با و بدون نفت از ابتدای سال 86 تا پایان پاییز 1402 بررسی شده است.

نوسان بخش صنعت با نفت بیشتر از بدون نفت

توسعه بخش صنعت منجر به توسعه همه جانبه اقتصادی می‌شود. از این رو توجه به بخش صنعت دارای اهمیت است. رشد و توسعه این بخش امکان بهره‌مندی از نیروی انسانی را فراهم می‌سازد. همچنین با توجه به موقعیت استراتژیک ایران در منطقه به دلیل وجود ظرفیت‌های معدنی، ترانزیتی و کریدورهای تجاری مناسب، بهبود وضعیت صنعت و افزایش صادرات آن، می‌تواند گامی در جهت کاهش وابستگی به صادرات نفت و گاز باشد.

بر اساس گزارشات منتشر شده توسط مرکز آمار ایران، حجم تولیدات بخش صنعت از دو کانال به دست می آید. یکی از این دو کانال تولیدات گروه‌های صنعتی و دیگری تولیدات مرتبط با نفت و گاز کشور است.

 بنابراین افزایش حجم بخش صنعت کشور به معنای بهبود وضعیت صنعت نبوده و می‌تواند به دلیل بیشتر شدن تولیدات نفت و گاز باشد. از این رو بررسی مجزای حجم بخش صنعت با درنظرگیری نفت و بدون آن حائز اهمیت بوده و پرده از این نکته بر می‌دارد که رشد حجم بخش صنعت کشور متاثر از رشد کدام یک از دو بخش نفت و گروه‌های صنعتی بوده است.

 بررسی‌‌ها نشان می‌دهد از ابتدای سال 86 تا پایان پاییز امسال، رشد بدون نفت بخش صنعت در بازه منفی 21.2 تا 23.7 درصد قرار داشته است. محدوده نوسانات رشد صنعت با نفت بیشتر از رشد صنعت بدون نفت بوده و در بازه منفی 23.8 تا 27.6 درصد قرار داشته است. هدف از این گزارش بررسی فراز و فرودهای رشد بخش صنعت با و بدون نفت از سال 1386 تا پایان پاییز سال جاری است.

نیمه دوم دهه 80، شاهد احوالات نامطلوب رشد بخش صنعت

در نیمه اول سال 86 رشد بخش صنعت بدون نفت در محدوده 18 درصد قرار داشته است. به بیان دقیق‌تر حجم بخش صنعت بدون درنظرگیری مقادیر نفتی، در تابستان 86 بالغ بر 18 درصد بزرگ‌تر از حجم آن نسبت به تابستان یک سال قبل بوده است.

باتوجه به اینکه رشد بخش صنعت بدون نفت در نیمه اول سال 86، بیشتر از رشد بخش صنعت با نفت بوده، می‌توان ادعا کرد که رشد این بخش بیشتر متاثر از رونق گروه‌های مختلف صنعتی بوده است. لذا می‌توان گفت نقش نفت در رشد صنعت در این دوره کمرنگ‌ بوده است.

از نیمه دوم سال 86 تا نیمه اول سال 88 روند رشد بخش صنعت، نزولی بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد این رشد در برخی فصول ارقام منفی را تجربه کرده و در مقایسه با فصل مشابه در یک سال قبل کوچک‌تر شده است. در برخی دیگر از فصول نیز حجم بخش صنعت نسبت به گذشته با سرعت کمتری افزایش یافته است.

شواهد همچنین حاکی از آن است که تا ابتدای سال 89 رشد بخش صنعت بدون نفت بیشتر از رشد بخش صنعت با نفت بوده است. بنابراین می توان گفت در این دوره‌ها افزایش حجم اقتصادی بخش صنعت متاثر از نفت نبوده و از رشد گروه‌های مختلف صنعتی نشات گرفته است.

ثمربخشی افزایش تشکیل سرمایه در بهبود وضعیت صنعت

بررسی‌ها حاکی از آن است که از ابتدای سال 90 تشکیل سرمایه در ماشین آلات افزایش یافته است. علی رغم بهبود اوضاع ماشین آلات در ابتدای دهه 90، رشد اقتصادی بخش صنعت بدون نفت در پاییز این سال به منفی 21.2 درصد رسیده و کمترین میزان رشد را به ثبت رسانده است. این رقم بدان معنا است که در پاییز سال 90 حجم بخش صنعت  در مقایسه با فصل مشابه در سال قبل 21.2 درصد کوچک‌تر شده است.

در این سال رشد بخش صنعت با نفت وضعیت بهتری نسبت به این مقدار در صنعت بدون نفت داشته است. این بدان معناست که در این دوره رشد تولیدات نفتی،‌ در بهبود وضعیت کل گروه صنعت نقش داشته است.

در تابستان سال 91، رشد بخش صنعت با نفت نیز به منفی 22.1 درصد رسیده است. پس از آن رشد بخش صنعت با نفت و بدون نفت شروع به افزایش کرده است. یکی از دلایل این امر می‌تواند آن باشد که در سال‌های انتهایی دهه 80 با افول رشد بخش صنعت، برخی ظرفیت‌های خالی در آن ایجاد شده است. افزون بر آن افزایش تشکیل سرمایه نیز بهره‌وری ظرفیت‌های پیشین را بالا برده و یا ظرفیت‌های جدید را ایجاد کرده است. این ظرفیت‌ها از سال 90 شروع به پر شدن کرده است. لذا رشد بخش صنعت نیز احوال بهتری را تجربه کرده است.  

اوج رشد صنعت با امضای برجام

در نیمه نخست سال 94 برجام به امضا رسید. امضا این سند منجر به تابش نور امید به اقتصاد کشور شد و بار دیگر رشد صنعت را افزایش داد. در پاییز سال 95 رشد بخش صنعت با نفت به 27.6 درصد رسیده که بالاترین میزان ثبت شده از رشد این بخش در 17 سال بررسی شده محسوب می‌شود.

شواهد نشان می‌دهد دراین زمان گروه‌های صنعتی و بخش نفت و گاز هر دو رشد قابل توجهی داشته‌اند. البته شواهد حاکی از آن است که رشد بخش صنعت بدون نفت در سطوح پایین‌تری قرار داشته است. بنابراین می‌توان گفت رشد قابل توجه گروه نفت و گاز،‌ رشد حجم تولیدات صنعتی با نفت را به سطوح بالاتری منتقل کرده است.

در زمستان 95 رشد بخش صنعت بدون نفت به 23.7 درصد رسیده است. علی‌رغم افزایش رشد بخش صنعت بدون نفت در این دوره، رشد بخش صنعت با نفت سطح بالاتری را به خود اختصاص داده است. لذا چنین استنباط می‌شود که بالا رفتن حجم نفت و گاز در سال 95، نقش قابل‌توجهی در رشد بخش صنعت ایفا کرده است.

ترامپ، کابوس رشد صنعت

پس از امضای برجام، وضعیت رشد صنعت با و بدون نفت کشور بهبود یافت اما این وضعیت پایدار نماند و در سال 97 ترامپ عزم خود را جزم کرد تا از برجام خارج شود. به دنبال زمزمه‌های خروج ترامپ از برجام، بار دیگر احوالات صنعت بهم ریخت به طوری که رشد صنعت در دوره پایانی سال 97 و دوره ابتدایی سال 98 وضعیت نامناسبی را تجربه کرد و به سطوح منفی بازگشت. به عبارت دیگر به دنبال خروج از برجام، حجم تولیدات بخش صنعت کوچک‌تر شد.

بررسی داده‌های رشد صنعت با نفت و بدون نفت نشان می‌دهد، خروج ترامپ از برجام درآمدهای نفتی را بیشتر از بخش صنعت متاثر ساخته است. به عبارت دیگر اگرچه به دنبال خروج ترامپ در نتیجه نااطمینانی ایجاد شده در فضای صنایع و کاهش صادرات، بخش صنعت کوچک‌تر شده، اما کاهش حجم این بخش بر درآمدهای نفتی تاثیر بیشتری نسبت به گروه‌های صنعتی داشته است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در زمستان 97، رشد بخش صنعت بدون نفت بار دیگر بهبود یافته و در پاییز 98 به سطوح مثبت بازگشته است. این در حالی است که رشد بخش صنعت بدون نفت همچنان در سطوح منفی قرار داشته است. به نظر می‌رسد علت این امر وابستگی بیشتر کانال درآمدهای نفتی به اوضاع سیاسی و تحریم‌های بین‌المللی است.

در یک نگاه کلی، در این دوره تشدید تحریم‌ها، انتظارات منفی ایجاد شده در نتیجه آن‌،‌ افزایش هزینه تامین مواد اولیه و کاهش صادرات و ‌تغییر مقررات و دستورها از جمله دلایل احوال نامناسب گروه صنعت بوده است.

کرونا رشد بخش صنعت را کندتر کرد؟

همانطور که پیش‌تر اشاره شده در پاییز 98 اوضاع رشد صنعت بهبود یافته و سطوح مثبت بازگشته است. با توجه به اینکه رشد بخش نفت همچنان منفی بوده است می‌توان گفت بهبود وضعیت صنعت متاثر از بهتر شدن وضعیت گروه‌های صنعتی بوده است.

در اواخر زمستان 99 کرونا جهان را بلعید. در این شرایط نیروی انسانی به منظور محافظت از خود به قرنطینه‌ها روی آورده و حضور آن‌ها در کارگاه‌های صنعتی کاهش یافته است. همچنین به دنبال کاهش تقاضا، اختلال در سیستم حمل و نقل و کاهش صادرات، رشد بخش صنعت کشور کمتر شده است. باید توجه داشت کاهش رشد بخش صنعت به معنای کوچک‌تر شدن حجم این بخش نیست، بلکه نشان می‌دهد از سرعت رشد آن کاسته شده است.

شواهد همچنین حاکی از آن است که در اواسط دوره شیوع کرونا یعنی در میانه سال 99، رشد بخش صنعت با نفت از رشد صنعت بدون نفت جلو زده است. این بدان معناست که صنعت نفت و گاز در دوره کرونا کمتر از گروه‌های صنعتی تحت تاثیر قرار گرفته و سرعت رشد آن بیشتر بوده است.

همچنین دلیل رشد صنعت در این دوره با وجود اعمال قرنطینه‌ها و عوارض ناشی از کرونا، می‌تواند ریشه در پرشدن ظرفیت‌های خالی ایجاد شده در دوره رکود صنعت داشته باشد. البته باید توجه داشت که با وجود رشد بخش صنعت در این دوره،‌ سطح آن به سطوح پیش از خروج آمریکا از برجام بازنگشته است.

رشد لاکپشتی بخش صنعت در 2 سال اخیر

بررسی داده‌های منتشر شده توسط مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در 2 سال اخیر، بخش صنعت بدون نفت روند نزولی داشته و از ابتدای امسال با تجربه رشد منفی، حجم آن کوچکتر شده است. این در حالی است که رشد بخش صنعت با نفت صعودی بوده است.

بنابراین می‌توان گفت در سال‌های اخیر احوال بخش صنعت کشور مطلوب نبوده و رشد کل گروه‌های صنعتی از کانال افزایش حجم تولیدات نفتی بوده است. بنابراین می‌توان گفت سیاست‌هایی نظیر پرداخت تسهیلات و تخصیص ارز ترجیحی در یک نگاه کلی منجر به بهبود وضعیت گروه صنعت کشور در مقایسه با سال‌های گذشته نشده و یا کارایی لازم را نداشته است.

با این حال باید دید آیا گذر زمان کارایی سیاست‌های اخیر را در درازمدت افزایش داده و به رشد حجم بخش صنعت کمک خواهد کرد یا اینکه این بخش دیگر به شکوه خود در دوره امضا برجام بازنخواهد گشت.