سیگنال‌های یک دیدار کم‌سابقه؛ چرخش بن‌سلمان به سوی شیعیان عراق

به گزارش اکوایران، در رویدادی که نشان‌دهنده تغییر رویکرد ریاض نسبت به بغداد است، عبدالعزیز الشمری، سفیر عربستان در عراق طی بازدیدی علنی در حرم امام حسین (ع) حضور یافت. نصیف الخطابی، استاندار کربلا به همراه دیگر شخصیت‌های برجسته سیاسی و مذهبی از سفیر سعودی استقبال کردند. در این دیدار، بر تمایل متقابل برای «یکپارچگی اقتصادی و سیاسی در همه زمینه‌ها» تأکید شد.

چرخش پادشاهی اهل سنت

به نوشته امواج‌مدیا، این بازدید نشان‌دهنده تغییر احتمالی مهمی در رویکرد پادشاهی سنی‌مذهب عربستان به تشیع است. منابع آگاه عراقی این بازدید مهم را به محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی نسبت داده و آن را گامی مثبت تلقی می‌کنند. یک منبع سیاسی عراقی گفت: «با وجود برخی اشتباهاتش، بن سلمان رهبری خردمند و قدرتمند است».

یک منبع روحانی شیعه نیز بر وجود فضای نسبی حسن‌نیت بین ولیعهد و شیعیان، حداقل در مقایسه با حاکمان قبلی عربستان عراق تأکید کرد. به عقیده این روحانی، این احساس تا حدی ناشی از پیشینه خانوادگی احتمالی بن سلمان بوده که برخی ادعا می‌کنند که مادر او یک مسلمان شیعه است. در حالی که اکثر قریب به اتفاق مردم عربستان سنی هستند، این کشور دارای یک اقلیت شیعه است که در استان نفت‌خیز شرقی زندگی می‌کنند.

در رابطه با تأثیرات احتمالی پیشینه خانوادگی ادعایی ولیعهد، منبع سیاسی عراقی که مستقیماً با این پادشاهی درگیر بوده، ادعا می‌کند که ولیعهد در یک جلسه «با افتخار گفته که مادرش یک شیعه است».

با این حال، این واقعیت که بالاترین نماینده عربستان سعودی در عراق از مهم‌ترین زیارتگاه شیعیان این کشور بازدید کرده، تحولی مهم به شمار می‌آید که می‌تواند زمینه‌ساز اقدامات مهم‌تری شود.

بازگشایی درب‌های عراق به سرمایه‌گذاری سعودی

سفیر عربستان که از سال ۲۰۱۶ در این سمت فعالیت می‌کند، گفت که او و استاندار کربلا برای «ایجاد برنامه همکاری مشترک» به توافق رسیده‌اند. این طرح «شامل فرصت‌های شغلی برای جوانان عراقی» در شهر مقدس کربلا خواهد بود.

خبرگزاری عراق این دیدار را «تحول‌آفرین» توصیف کرد و گزارش داد که این دیدار «حکایتگر روحیه جدید همکاری و احترام متقابل بین دو کشور» است.

الشمری توسعه اخیر کربلا را «رنسانسی شهری» توصیف کرد و زیرساخت‌های آن را به عنوان نمونه‌ای از یک شهر «مدرن و پیشرفته» ستود.

سفیر عربستان با تأکید دیدار او از کربلا اولین سفرش به این شهر است، خاطرنشان کرد که هیچ یک از اسلافش در اماکن مقدس شیعیان در این شهر، مورد استقبال قرار نگرفتند.

شبکه دولتی العربیه به نقل از منابع نزدیک به تشکیلات مذهبی کربلا از این بازدید به عنوان اقدامی ستایش‌شده توسط مدیریت حرم یاد کرد. این منابع ادعا کردند که این بازدید دارای «فضایی مثبت» بوده و «دیدگاه‌های مختلف را به هم نزدیک‌تر کرده است».

منبع ناشناس دیگری که ادعا می‌شود در این بازدید حضور داشته، گفت که حضور یک شخصیت برجسته دیپلماتیک سنی، «افراط‌گرایان را شرمنده ساخته، استدلال‌هایشان را ضعیف کرده و نفوذ صداهای فرقه‌ای را کاهش می‌دهد».

در همین حال، برخی از ناظران سیاسی مطرح کرده‌اند که این دیدار، نمایشی مثبت از رویکرد پادشاهی عربستان به دیپلماسی منطقه‌ای تحت برنامه «چشم‌انداز ۲۰۳۰» بن سلمان است. این برنامه دستورکار بلندپروازانه‌ای برای تنوع‌بخشی به اقتصاد عربستان را ارائه می‌دهد و به دنبال تسهیل سرمایه‌گذاری از طریق مبادلات اقتصادی و فرهنگی است.

بازدید سفیر عربستان از کربلا پس از اعلام راه‌اندازی پروازهای مستقیم بین دمام، شهر شرقی عربستان و نجف، شهر جنوبی عراق در تاریخ ۲۶ آوریل صورت می‌گیرد. طبق گزارش‌ها، قرار است الشمری در اولین پرواز در اول ژوئن حضور داشته باشد.

شهر دمام و مناطق اطراف آن عمدتاً محل سکونت جامعه اقلیت شیعیان عربستان است. به نظر می‌رسد هدف از افتتاح این مسیر، تسهیل تردد بیشتر زائران باشد.

تاریخچه روابط و دشمنی شیعی-سنی

کربلا گذشته‌ای خونین با حکام سعودی دارد. در اوایل دهه ۱۸۰۰ و تحت حکومت نخستین دولت سعودی که به امارت درعیه نیز شهرت داشت، حرم امام حسین توسط پیروان مذهب وهابی، شاخه‌ای از اسلام سنی غارت و چپاول شد. منابع تاریخی تعداد کشته‌شدگان را هزاران نفر تخمین زده و دلیل این حمله را حوادث پیشین، از جمله تلاش عثمانی برای حمله به الاحساء، عنوان می‌کنند. قابل توجه است که اسلام وهابی اساساً زیارتگاه‌ها و سایر اماکن زیارتی مرتبط با شخصیت‌های مذهبی را بدعتی ناخوشایند می‌داند.

طی دهه‌های گذشته، روابط عراق و عربستان سعودی آکنده از تنش و اتهام‌زنی‌های متقابل بوده است. پس از حمله سال ۱۹۹۰صدام حسین، رهبر وقت عراق به کویت، این روابط به پایین‌ترین سطح خود رسید. پس از سرنگونی رژیم بعث عراق در سال ۲۰۰۳، ریاض برای بیش از یک دهه سفیر خود را به بغداد بازنگرداند. عربستان با سوءظن شدیدی به قدرت گرفتن نیروهای سیاسی شیعه می‌نگریست.

روابط بغداد و ریاض به ویژه در دوران نخست‌وزیری نوری المالکی (۲۰۰۶-۲۰۱۴) با چالش‌های جدی مواجه شد. عربستان سعودی او را فردی نزدیک به منافع ایران می‌دانست.

نخست‌وزیرهای بعدی عراق به دنبال روابط نزدیک‌تری با عربستان سعودی بوده‌اند. از زمان بازگشایی سفارت عربستان در بغداد در سال ۲۰۱۵ و تحت نخست‌وزیری حیدر العبادی (۲۰۱۴-۲۰۱۸)، جانشین مالکی، همکاری‌های دوجانبه به طور پیوسته افزایش یافت. تلاش‌های قابل توجهی که تحت نخست‌وزیری مصطفی الکاظمی (۲۰۲۰-۲۰۲۲) انجام شد، در دوره نخست‌وزیری محمد شیاع السودانی به ثمر نشست.

از جمله پروژه‌های مهم دوجانبه بین دو کشور را می‌توان بازگشایی گذرگاه مرزی جدیده عرعر و تلاش برای اتصال استان‌های جنوبی عراق به شبکه برق شورای همکاری خلیج فارس دانست.

سال‌هاست که ایران و عربستان سعودی با بدبینی به یکدیگر نگاه می‌کنند، اما تهران نسبت به تعامل کشورهای عرب خلیج فارس با عراق دید مثبتی داشته است؛ به خصوص با هدف تشویق تأمین بودجه برای بازسازی و سرمایه‌گذاری در این کشور جنگ‌زده.

از سوی دیگر، عراق طی سال‌های اخیر میزبان دیپلماسی ایران و عربستان سعودی بوده و چندین دور مذاکره بین مقامات ارشد امنیتی ریاض و تهران را در فاصله سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ تسهیل کرده است. پیشرفت حاصل‌شده در آن گفت‌وگوها با توافق عادی‌سازی روابط ایران و عربستان سعودی در مارس ۲۰۲۳ در چین به اوج خود رسید.

به طور کلی، درگیری‌های فرقه‌ای در عراق طی سال‌های اخیر فروکش کرده است. با این حال، سفر سفیر عربستان سعودی به کربلا به طور قابل توجهی در بحبوحه تشدید تنش‌ها در این کشور بر سر پیشنهاد چهره‌های برجسته سیاسی شیعه برای تبدیل عید غدیر خم به یک تعطیل رسمی صورت می‌گیرد.

آینده روابط

در حالی که سفر الشمری به کربلا و برنامه‌ریزی برای پروژه‌ها در این شهر مقدس گام قابل توجهی است، اما کارهای زیادی برای ایجاد یک تعامل پایدار باقی مانده است.

ناظران مطرح کرده‌اند که اگر دیدار برنامه‌ریزی‌شده سفیر عربستان سعودی در اول ژوئن به نجف انجام شود، «ممکن است راه را برای حضور کنسولگری سعودی» در این شهر باز کند.

به طور کلی، سفر به کربلا نشان می‌دهد که کاهش رقابت دیرینه ریاض و تهران می‌تواند زمینه دیپلماسی دینی و فرهنگی در کشورهای ثالث را نیز فراهم سازد. این‌که آیا چنین تغییری نشان‌دهنده کاهش تنش بین این دو قدرت منطقه‌ای است یا به معنای درگیری عمیق‌تر در یک حوزه جدید، هنوز مشخص نیست.