نفت دهههاست که به عضو جدانشدنی اقتصاد ایران تبدیل شده است. وابستگی به درآمدهای نفتی از مسائل کهنهای تلقی میشود که اقتصاد ایران همچنان با آن درگیر است. به عبارتی حضور نفت در بودجه باعث میشود تا با کمترین کاهش در میزان یا قیمت فروش نفت، درآمدهای کشور کاهش یافته و کسری بودجه تشدید شود. این مسئله را میتوان از عوامل اصلی تورم فرسایشی در چند دهه اخیر اقتصاد ایران دانست.
در این گزارش به بررسی اعداد و ارقام بخش نفت در بهار هر سال در بیش از یک دهه اخیر پرداخته شده است.
رونق نفت به رفع تحریم وابسته است
براساس دادههای مرکز آمار از رشد اقتصادی بهار 1404 بخش نفت نسبت به بهار سال گذشته 0.8 درصد رشد را تجربه کرده است. رقمی که نشان از خاموش شدن موتور نفتی رشد اقتصادی کشور دارد. موتوری که از سال 1400 به بعد نیروی اصلی رشد اقتصادی بوده است. اما چه شد که رشد درآمدهای نفتی فروکش کرد؟ در ظاهر میتوان آن را به بازگشت ترامپ به کاخ سفید و تشدید تحریمهای نفتی مرتبط دانست اما علاوه بر آن دلیل دیگری نیز وجود دارد. رشد بخش نفت از سال 1400 به بعد بیش از آنکه حاصل سرمایهگذاری و ایجاد ظرفیتهای جدید در اقتصاد باشد، حاصل جبران رشدهای منفی سالهای پیش از آن بوده است. سالهایی که پس از خروج ترامپ از برجام فشار شدیدی بر درآمدهای نفتی کشور وارد شد.
مسئلهای که به وضوح در رشد منفی 35.8 درصدی بهار 98 قابل مشاهده است. رشدی که در فصول بهار از دهه 90 تا به امسال بیسابقه بوده است. از طرف دیگر در بهار سال 99 ارزش افزوده بخش نفت در بهار هر سال به پایینترین مقدار در حداقل 14 سال اخیر رسیده و معادل 371 هزار میلیارد تومان بوده است.
بیشترین رشد بخش نفتی در بهار هم دقیقا در اولین بهار بعد از برجام، در سال 95 بوده است. این رشد بالا هم بیش از آنکه بهعلت سرمایهگذاری جدید در بخش نفتی باشد در اثر جبران رشدهای منفی سالهای قبل در اثر تحریمهای دوره اوباما بوده است. به عبارتی میتوان گفت رفع تحریمهای آمریکا و جبران رشد منفی سالهای قبل از آن را عامل رونق بخش نفت کشور تلقی کرد.
عقب ماندگی ارزش افزوده بخش نفت در بهار 1404
درست است که رشد منفی بخش نفت در ابتدای دهه 90 در دوره برجام بهصورت نسبی جبران شد؛ اما ارزش افزوده بخش نفت در بهار سال 97 (قبل از تشدید مجدد تحریمها) به میزان بهار سال 90 نرسید. به بیان دقیقتر میزان ارزش خلق شده نفتی در بهار سال 90 حدودا معادل 677 هزار میلیارد تومان بوده که در بهار سال 97 تقریبا 655 هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
این مسئله در دوره بعدی تحریمهای نفتی ایران هم تکرار شد. آمارها نشان میدهد ارزش افزوده بخش نفت در بهار سال 1404 تقریبا برابر با 620 هزار میلیارد تومان بوده است. در واقع با وجود جبران نسبی رشدهای منفی اواخر دهه 90 در قرن جدید، به نظر میرسد در بهار 1404 میزان ارزش افزوده حقیقی بخش نفت به حداکثر ظرفیت خود رسیده است. با اینحال ارزشافزوده بخش نفت در بهار سال جاری نه تنها به میزان بهار 90 نرسیده بلکه از میزان بهار 97 نیز پایینتر است.
این مسئله میتواند در اثر تشدید تحریمها، قبل از رسیدن میزان استخراج نفت به حداکثر ظرفیت خود باشد اما احتمالا نکته نگران کنندهتری نیز وجود دارد. استهلاک استخراج نفت و گاز و جبران نشدن آن به علت بحران سرمایهگذاری کشور در سالهای اخیر، میتواند عامل عدم رونق بخش نفت، با وجود گشایشهای مقطعی تلقی شود. مسئلهای که نشان میدهد حتی در صورت رفع تحریمها نیز، نگرانی برای یکی از مهمترین ستونهای رشد اقتصاد ایران همچنان پا برجا باقی میماند.
جمعبندی
از دهه 90 و با شروع تحریمهای آمریکا، درآمد نفتی به یکی از آسیبپذیرترین نقاط اقتصاد ایران تبدیل شد و هدف تحریمها قرار گرفت. تحریمهایی که اثر قابل توجهی بر رشد بخش نفت و در نتیجه رشد اقتصادی کشور داشته است.
از طرفدیگر میزان فروش نفت ایران معمولا مورد هدف تحریمهای آمریکا قرار میگیرد. از همینرو هنگامیکه بودجه دولت بر پایه درآمد نفتی تنظیم شود، خود این امر یک ریسک شدید برای اقتصاد ایران ایجاد میکند. آمریکا هم دقیقا از همین نقطه ضعف استفاده کرده و با تحریم، آسیب قابل توجهی بر اقتصاد کشور وارد کرده است. تاثیری که از کسری بودجه شروع شده و به اجزای مختلف اقتصاد روانه میشود.
