درد دیرینه‌ای که از تن اقتصاد ایران بیرون نمی‌رود

«رکود تورمی»، شاید این یکی از ترسناک‌ترین واژه هایی باشد که یک اقتصاددان با آن برخورد می‌کند. رکود تورمی به وضعیتی گفته می‌شود که همزمان با افزایش قیمت‌ها حجم اقتصاد و تولید نیز کاهش میابد. در این وضعیت چنانچه بخواهیم هر یک را کنترل کنیم، دیگری را تشدید کرده‌ایم. به بیان ساده‌تر راهکار مقابله با تورم یک سیاست انتقباضی است که رکود را عمیق‌تر خواهد کرد، در آن سو نیز سیاست‌هایی که به تولید رونق می‌دهد تورم را تحریک می‌کند. این همان مسئله‌ای است که رکود تورمی را به یکی از سخت‌ترین مسائل اقتصاد کلان تبدیل کرده است.

در طول نیم قرن گذشته نیز اقتصاد ایران بار ها درگیر این پدیده شده، به نوعی می‌توان گفت رکود تورمی دست از سر کشور برنمی‌دارد و این بیکاری از تن اقتصاد کشور بیرون رفتنی نیست. نرخ تورم بالای مستمر، شکل‌گیری انتظارات تورمی منفی، نوسان قیمت نفت، شوک‌های ارزی، کاهش بهره‌وری نیروی‌‌کار، تحریم های بین‌المللی و سیاست گذاری‌های مصلحتی که سیاست‌گذار در مرود متغیر های اقتصادی مانند نقدینگی اعمال می کند، همه از جمله دلایلی هستند که موجب گشته اقتصاد ایران بارها و بارها در چند دهه گذشته درگیر رکود تورمی شود.

اما به طور کلی یکی از عارضه های تورم بالا، رکود تورمی است. تورم بالا فضای اقتصاد را مه‌آلود می‌کند، در این فضا به جای اینکه سرمایه‌گذاری به سمت فعالیت های مولد اقتصادی برود، به سمت سفته‌بازی خواهد رفت، در نتایجه سمت عرضه و تولید نیز فلج می‌شود.

رکود تورمی؛ «بیکاری و رشد اقتصادی منفی» همراه با «تورم»

در ساده‌ترین تعریف رکود تورمی به وضعیتی گفته می‌شود که علاوه بر افزایش قیمت‌ها، تولید نیز کاهش یابد، برای فهم بهتر این پدیده به تعریف دقیق‌تر تورم و رکود اقتصادی می‌پردازیم.

تورم یکی از اصلی‌ترین مسائل اقتصاد کلان است که ایران نیز در نیم قرن گذشته همواره درگیر آن بوده است. جامع‌ترین تعریفی که می‌توان از تورم ارائه داده؛ افزایش مستمر و همه‌گیر سطح قیمت‌ها است. به بیان دیگر اگر قیمت‌ها به طور مقطعی و یکباره بالا رود و یا چنانچه تنها قیمت گروه خاصی از کالاها افزایش یابد، از نظر فنی تورم محسوب نمی شود. در بین مکاتب اقتصادی بر سر علت تورم درگیری‌های زیادی وجود دارد، اما به طور کلی وجود نقدینگی و پول شرط لازم بروز تورم شناخته می‌شود.

رکود به وضعیتی در یک اقتصاد گفته می‌شود که برای دو فصل متوالی رشد اقتصادی منفی شود، به بیان دیگر چنانچه دو فصل پشت سر هم تولید ناخالص داخلی کاهش یابد، می‌گوییم اقتصاد وارد رکود شده است. البته در کشور های در حال توسعه که ظرفیت های خالی اقتصادی بسیاری دارند، رشد های اقتصادی پایین و ناچیز هم نوعی رکود به حساب می‌آید. با توجه به اینکه تولید و رشد اقتصادی با بیکاری رابطه مستقیم دارد، زمانی که وارد رکود می‌شویم بیکاری نیز افزایش خواهد یافت.

کابوسی برای همه اقتصاد ها

هر زمان که تورم همراه با رشد اقتصادی منفی و بیکاری باشد، با پدیده رکود تورمی مواجه هستیم. تا چند دهه قبل‌تر بروز چنین اتفاقی از نظر اقتصاددانان امکان پذیر نبود، زیرا زمانی که رشد اقتصادی منفی رخ می‌دهد و حجم اقتصاد کم می شود، درآمد کاهش پیدا کرده و تقاضا نیز پایین می‌آید، در نتیجه کاهش تقاضا نیز منجر به کاهش قیمت‌ها می‌شود. بر همین اساس وقوع رکود و تورم با هم از نگاه اقتصاددانان چند دهه گذشته ممکن نبود.

واژه رکود تورمی اولین بار در سال 1965 در بریتانیا مطرح شد، اما از دهه 1970 میلادی این عبارت بسیار در ادبیات اقتصاد کلان پرکاربرد شد. در دهه 70 میلادی، ایالات متحده و دیگر اقتصادهای پیشروی جهان دچار چنان تورم بالایی شدند که در کنار افزایش قیمت‌ها و دستمزدها، بهره‌وری کاهش و بیکاری جهش یافت. در آن دوران، تورم از 1 درصد در اواسط دهه 60 میلادی، به بیش از 14 درصد در دهه 80 رسید.

رکود تورمی یک از پیچیده‌ترین پدیده‌های اقتصادی به حساب می‌آید. حتی می‌توان گفت که حل این موضوع دشوارترین عمل در اقتصاد کلان است، چراکه ما با پدیده‌ای مواجه هستیم که راه حلی یکی، دیگری را تشدید می کند. برای مثال برای مقابله و کاهش تورم سیاست‌های انتقباضی پولی و مالی توصیه می‌شود، در حالیکه وقتی اقتصاد درگیر رکود تورمی است کاهش حجم پول‌ونقدینگی و افزایش نرخ بهره، رکود را شدیدتر و عمیق تر می کند. از آن سمت هم سیاست هایی که برای خروج از رکود وجود دارد، تورم را تحریک می‌کند. از همین رو شاید بتوان نام کابوس اقتصاد را بر روی پدیده رکود تورمی گذاشت.

عوامل ایجاد رکود تورمی؛ قطعیتی وجود ندارد

با توجه به پیچیدگی موضوع اساسا دلیل مشخصی برای به وجود آمدن رکود تورمی وجود ندارد اما به طور کلی می‌توان بیان کرد زمانی که کاهش عرضه کل بیشتر از افزایش تقاضا باشد، با رکود تورمی رو به رو خواهیم شد.

 وضعیتی را تصور کنید که با توجه به مشکلات تولید، عرضه کالا کاهش پیدا می‌کند و بنا به شرایط تورمی که در جامعه وجود دارد(برای مثال افزایش مستمر نقدینگی) تقاضای اسمی نیز بالا می‌رود. چنانچه کاهش در تولید بیش از افزایش در تقاضا باشد، علاوه بر اینکه قیمت ها بالا می رود، تولید نیز کاهش خواهد یافت. چراکه با بروز افرایش قیمت‌ها انتظارات تورمی دستمزدها را بالا می‌برد و با بالا رفتن هزینه‌های تولید، عرضه بیشتر از قبل با اختلال مواجه می‌شود. در این حالت تقاضا افزایش یافته اما عرضه توان افزایش ندارد، در نتیجه با رکود تورمی مواجه می‌شویم. در بیان کلی این پدیده در یک چرخه رخ می‌دهد.

از دیدگاه  پساکینزی مبانی عرضه، رکود تورمی را توضیح می دهد. براساس نظریه عرضه افزایش قیمت موادطبیعی (نفت، گاز و...} از طریق یک شوک با منشا خارجی و همچنین سیاست های مالی دولت(مانند سیاست‌های مالیاتی و یارانه‌ای) باعث بروز رکود تورمی از سمت عرضه می‌شود.

از نگاه کلاسیک‌های جدید عدم توانایی دولت در تنظیم قوانین و سیاست‌گذاری پولی(عدم سازگاری زمانی) و همچنین کاهش بهره‌وری نیروی‌کار از دلایل بروز رکود تورمی هستند. اما اتریشی‌ها خلق پول درونی(یا اعتبار) با رشدی بیشتر از رشد تولید کالا و خدمات را عامل اصلی رکود تورمی دانسته و بر کنترل اختلالات پولی تاکید دارند.

فریدمن و پولیون نیز اعتقاد دارند تورم مستمر بالا موجب شکل گیری انتظارات تورمی می شود، در این حالت در سمت عرضه تولیدکنندگان با توجه به اینکه انتظار دارند تورم در آینده بالا رود(مثلا تقاضای دستمزد بالاتر از سمت نیروی‌کار)، در این حالت با افزایش هزینه‌های تولید عرضه کل کاهش میابد. کینزی های جدید نیز با این نظر موافق هستند.

همانگونه که مشاهده شد دلیل مشخص و اصلی برای بروز رکود تورمی وجود ندارد، در ایران نیز به طبع همین امر صدق می کند. برای فهم بهتر این امر در ایران به بررسی روند تورم، رشد اقتصادی در 60 سال گذشته پرداخته شده است.

رشد اقتصادی ایران در 6 دهه گذشته

محاسبات نشان می‌دهد رشد اقتصادی ایران از دهه ابتدای دهه 1340 تا سال 1401 به 3.4 درصد هم نمی‌رسد. به بیان‌دیگر حجم اقتصاد ایران در 60 سال گذشته به طور متوسط سالانه 3.4 درصد بزرگ‌تر شده است. نرخ رشد اقتصادی در کشور در شش دهه گذشته بسیار پرنوسان بوده، برای مثال میانگین رشد اقتصادی در دهه 40 که ده سال طلایی اقتصاد ایران به حساب می‌آید بالغ بر 11 درصد برآورد شده، این درحالیست که میانگین رشد اقتصادی در سال‌های از دست رفته 90 تا 1401 حدود 1.2 درصد بوده است.

تورم؛ بلای جان اقتصاد ایران

چنانچه دهه 40 را کنار بگذاریم تورم همواره یکی از اصلی ترین موضوعات اقتصاد ایران بوده است، حتی اگر بگوییم اکنون تورم به مهم‌ترین چالش اقتصادی و حتی اجتماعی ما بدل شده بی‌راه نگفته‌ایم. بررسی‌ها نشان می‌دهد در نیم‌قرن گذشته تنها پنج سال تورم در کشور تک رقمی بوده آن هم به صورت مقطعی و گذرا. ایران جز معدود کشورهایی در جهان محسوب می‌شود که برای چند دهه متوالی تورم دو رقمی را تجربه کرده است. به گفته یکی از اقتصاددانان کمترین عارضه تورم افزایش قیمت است، اثری که تورم بر سایر حوزه‌های اقتصاد و همچنین بر روی مسائل اجتماعی دارد به مراتب بیشتر است. در چند سال گذشته که تورم ایران وارد کانال‌های بالاتری هم شده که تثبیت در این نرخ‌ها بسیار خطرناک است.

برهه های رکود تورمی در ایران

در 60 سال گذشته نخستین برهه‌ای که شاهد رکود تورمی بودیم به سال‌های میانی دهه 50 باز می گردد. شد اقتصادی در سال 1356 به منفی 7.3 درصد و نرخ تورم هم به 25.1 درصد رسید. دلیل این رکود تورمی، جهش حجم نقدینگی، افزایش فروش نفت و افزایش هزینه‌های دولت بود. افزایش شدید حجم نقدینگی در کشور باعث بروز تورم بالا و هم‌زمانی آن با کاهش تولید ناخالص داخلی منجر به شروع دوره‌ای از رکود تورمی در کشور شد. بعد از مدت کوتاهی در سال 59 و 60 هم شاهد بروز این پدیده بودیم.

هم‌زمان با جنگ این مورد در سال‌های 1365 تا 1367درآمدهای کشور به حداقل رسید که شاهد بروز رکود تورمی بودیم. در سال‌های ابتدایی دهه 70 دولت هزینه‌های سنگینی را برای بازسازی زیرساخت‌های کشور پرداخت کرد و وام‌های زیادی را به این منظور دریافت کرده بود. میزان استقراض از بانک مرکزی افزایش چشمگیری پیدا کرده و رشد پرشتاب حجم نقدینگی به پدیده‌ای مزمن تبدیل شده بود. دولت طی سال‌های 1372 تا 1375 به واسطه هزینه سنگین بازسازی زیرساخت‌های کشور باعث افزایش حجم نقدینگی و ادامه شرایط تورمی شد، به دنبال آن قیمت‌ها مجددا افزایش پیدا کردند و اقتصاد ایران مجددا درگیر رکود تورمی شد.

در سال‌های 1391 و 1392 رکود تورمی شدیدی در کشور به وجود آمد. دلیل آن اعمال تحریم‌های شدید کشورهای خارجی علیه ایران و کاهش شدید فروش نفت در منطقه بود. این دو عامل به تنهایی موجب شدند که ایران در این دو سال، بیشترین میزان رشد اقتصادی منفی را تجربه کند.

با تحولات سیاسی که پیرامون برجام و تحریم‌های شدیدتر علیه ایران به وجود آمد، ایران در حال حاضر شدید‌ترین حالت رکود تورمی را در منطقه تجربه می‌کند. در این برهه زمانی، میزان سرمایه‌گذاری در کشور روند نزولی دارد و سرمایه‌گذاران به دلیل ریسک‌های احتمالی فعالیت خود را بسیار کمتر کرده‌اند. علاوه بر این، نوسانات و جهش شدید قیمت ارزهای خارجی باعث شده تولیدکنندگان برای تولید و تامین مواد اولیه هزینه‌های بسیار سنگینی پرداخت کنند که منجر به افزایش هزینه‌های تولید و در نتیجه تشدید تورم می‌شود.

به طور کلی بیان شد که ایران در نیم قرن گذشته جندین بار و به طور مستمر(به غیر از سال های میانی دهه 70 تا اواسط دهه 80) اقتصاد ایران مدام با تکانه های مختلف درگیر رکود تورمی شده، حال سوالی که به وجود می‌آید این است که به چه علت اقتصاد ایران پتانسیل درگیر شدن با این مسئله را دارد؟

چرایی رکود تورمی در ایران

دلایل متعددی برای شکل گیری رکود تورمی در کشور وجود دارد که به اختصار به چند مورد اشاره می شود؛

تورم مستمر و انتظارات تورمی

به طورکلی تورم بالا و مستر در اقتصاد ایران را می‌توان علت اصلی بروز رکود تورمی در کشور دانست، حتی می‌توان گفت یکی از نتیجه‌های نرخ‌های بالای تورم، رکود تورمی است. زمانی که یک اقتصاد به طور مستمر تورم‌های بالا را تجربه کند، تصور مردم این خواهد بود که در آینده نیز همواره قیمت‌ها افزایش خواهد یافت، به اصطلاح اقتصادی انتظارات تورمی شکل می گیرد. زمانی که انتظارات تورمی منفی به وجود می‌آید، فضای اقتصاد غبارآلود می‌شود و سرمایه در عوض اینکه به سمت تولید برود به سمت کارهای سفته بازی خواهد رفت. در این وضعیت تولید فلج شده و عرضه کل دچار اختلال می‌شود. با توجه به اینکه انبساط پولی به طور همیشگی در کشور وجود دارد، تقاضای اسمی افزایش میابد اما عرضه توان و پتانسیل پاسخ دادن به این افزایش تقاضا را ندارد.

از سمتی هم با بروز افرایش قیمت‌ها انتظارات تورمی دستمزدها را بالا می‌برد و با بالا رفتن هزینه‌های تولید، عرضه بیشتر از قبل با اختلال مواجه می‌شود. در این حالت تقاضا افزایش یافته اما عرضه توان افزایش ندارد، در نتیجه با رکود تورمی مواجه می‌شویم.

تحریم، قیمت نفت و نرخ ارز

تحریم‌ها نیز از دلایلی است که سمت عرضه را با اختلال مواجه می‌کند. زمانی که تحریم می‌شویم واردات مواد اولیه، سرمایه و تکنولوژی با مشکل رو به رو می‌شود، در این حالت نیز عرضه توانایی جواب دادن به تقاضا را ندارد و رکود تورمی قریب الوقوع خواهد بود. دقیقا همین فرایند با افزایش نرخ ارز نیز رخ می‌دهد و با بالا رفتن قیمت دلار عرضه و تولید با مشکل مواجه می‌شود.

قیمت و میزان فروش نفت یکی از اصلی‌ترین عوامل تعیین کننده قیمت ارز در کشور است. هر زمانی فروش نفت به مشکل می‌خورد یا بهای نفت کاهش میابد، با افزایش نرخ ارز سمت عرضه دچار اختلال شده و قابلیت بروز رکود تورمی پدید می‌آید.

نقدینگی و سیاست گذاری های مصلحتی

همچنین یکی از عوامل بروز رکود تورمی در ایران نقدینگی برآورد شده است. با وجود اینکه رشد نقدینگی عامل اصلی تورم در کشور است اما رشد نقدینگی عامل اصلی رکود تورمی نیست. بلکه نوسان رشد نقدینگی از میانگین بلندمدت آن است که باعث رکود تورمی می‌شود.

به بیان ساده‌تر فرض کنید نرخ رشد بلندمدت نقدینگی در کشور 25 درصد است و فعالین اقتصادی خود را با این نرخ تطابق می‌دهند. حال زمانی که سیاست‌گذار پولی بنا به موقعیت زمانی و مصلحت رشد نقدینگی را از مسیر بلند مدت خارج می‌کند، انتظارات فعالین اقتصادی بر هم می‌خورد. در این حالت فضای اقتصادی غبارآلود شده و به جای اینکه سرمایه‌گذاری به سمت تولید و فعالیت های مولد رود، به سمت سفته بازی می رود و فعالیت های غیر مولد می‌رود. در این حالت عرضه با مشکل مواجه شده و پدیده رکود تورمی رخ می‌دهد. همچنین کاهش بهره‌وری نیروی کار نیز از دلایل بروز رکور تورمی در کشور شناخته می‌شود.

همانگونه که گفته شد دلایل متفاوتی و گاها چند دلیل به طور همزمان باعث بروز پدیده رکود تورمی در یک اقتصاد می‌شود. دلایل بالا نیز از جمله دلایلی هستند که در چند دهه گذشته به طور زنجیر وار و در کنار هم باعث شکل‌گیری دوره‌های متععد تورم رکودی در کشور شده‌اند. راهکار اصلی و قطعی برای حل این مسئله وجود ندارد اما با توجه به اینکه یکی از ارمغان های تورم بالا رکود تورمی است، به نظر می‌رسد بایستی به گونه‌ای ابتدا مشکل تورم در کشور حل شود.

منبع: تجارت فردا

نویسنده: شهریار صادقی