ریزش 16 ساله‌ی سهم کشاورزی از بازار کار ایران

به گزارش اکوایران، از 16 سال پیش تا کنون ترکیب اشتغال در بخش‌های مختلف اقتصادی یکسان نمانده و دستخوش تغییر شده است. شواهد آماری نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر شاغلان به بخش «کشاورزی» اقبالی نشان نداده‌اند و از این بخش به «صنعت» و «خدمات» کوچ کرده‌اند. به بیان دیگر، سهم بخش کشاورزی از اشتغال کشور کاهش و سهم دو بخش دیگر افزایش یافته است.

شواهد آماری نشان می‌دهد که از تابستان 87 تا تابستان 1402، سهم بخش کشاورزی از اشتغال به شکل چشمگیری کاهش یافته است. این در حالی است که سهم بخش «خدمات» از اشتغال از حدود 45 درصد به بیش از 50 درصد افزایش یافته است. این روند افزایشی در مورد بخش «صنعت» نیز صدق می‌کند.

پژوهش‌های متفاوتی صورت گرفته که نشان‌دهنده دلایل خروج کشاورزان از بازار کار کشاورزی است. برای مثال، مشخص شده که کشاورزان به دلایلی از جمله خشکسالی‌های پی‌درپی، درآمد پایین کشاورزی، نبودن امکانات رفاهی در روستاها و مواردی از این حیث شغل کشاورزی را رها کرده و با مهاجرت به شهرها به شغل‌های حوزه صنعت و خدمات روی آورده‌اند.

در دیگر مطالعات انجام شده، مکانیزه‌شدن کشاورزی نیز عاملی معرفی شده که اثر منفی بر بازار کار کشاورزی دارد.

تابستان 87 و حضور بیش‌ از یک‌پنجم شاغلان در بخش کشاورزی

یکی از شاخص‌های مهم بازار کار، شاخص «سهم بخش‌های اقتصادی از اشتغال» است. این نماگر نشان می‌دهد که در هر یک از بخش‌های اقتصادی، چند درصد از شاغلان کل کشور مشغول به کار هستند.

داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که در تابستان 1387 سهم بخش کشاورزی از اشتغال 22.3 درصد بوده است. به عبارت دیگر، از هر 1000 شاغل، 223 نفر در بخش کشاورزی مشغول به کار بوده است. این سهم، جمعیتی حدود 4 میلیون و 579 هزار نفر را در بر می‌گرفت.

با این که سهم این بخش در بازه مورد بررسی(تابستان 87 تا تابستان 1402)، بالاترین سطح خود را در تابستان 87 ثبت کرده اما در همان سال هم در مقایسه با دو بخش اقتصادی دیگر کمترین سهم از اشتغال را داشته است.

در آن سال از هر 1000 نفر شاغل، 457 نفر در بخش خدمات و 319 نفر در بخش صنعت مشغول به کار بوده‌اند.

تداوم کاهش سهم کشاورزی از اشتغال برای 15 سال

در تابستان سال 92، صنعت و خدمات خود را در بازار کار کشور بالا کشیدند به طوری که سهم این دو بخش از اشتغال به ترتیب به 33.9 و 46.5 درصد رسید. بررسی‌ها نشان می‌دهد که جمعیت شاغل در بخش صنعت از حدود 6.5 میلیون نفر در تابستان 87 به حدود 7.5 میلیون نفر در تابستان سال 92 رسید.

این روند افزایشی در جمعیت شاغل بخش خدمات نیز به چشم می‌خورد به طوری که در تابستان 92 بیش از 10 میلیون نفر در این بخش مشغول به فعالیت بوده‌اند.

کم‌رغبتی شاغلان به بخش کشاورزی در تابستان سال 92 نیز تداوم داشته به صورتی که سهم این بخش از اشتغال کل کشور به 19.5 درصد کاهش می‌یابد. در تابستان این سال، تقریبا 4.3 میلیون نفر شاغل در بخش کشاورزی بوده‌اند.

کاهش سهم بخش صنعت از اشتغال در تابستان 97

پنج سال بعد و در تابستان 97، بخش «خدمات» نزدیک به نیمی از بازار اشتغال کشور را به خود اختصاص داده بود. به بیان دقیق‌تر، 49.5 درصد از شاغلان که جمعیتی 11.8 میلیون نفری را تشکیل می‌دادند در بخش خدمات مشغول به فعالیت بوده‌اند.

اما بخش «صنعت» نتوانست سهم نزدیک به 34 درصدی خود از اشتغال را حفظ کند. به بیان دقیق‌تر، سهم این بخش از اشتغال بیش از 2 واحد درصد کاهش یافت.

البته جمعیت شاغل در صنعت در تابستان 97 نسبت به تابستان 92 افزایش یافته بود اما مقدار آن ناچیز بود؛ چرا که ورود شاغلان به بخش خدمات به مراتب با سرعت بیش‌تری در مقایسه با بخش صنعت صورت گرفته بود.

مشابه این اتفاق برای سهم کشاورزی از اشتغال رخ داد. جمعیت شاغل در کشاورزی در تابستان 97 نزدیک به 200 هزار نفر افزایش یافته بود اما چون ورود به بازار اشتغال بخش خدمات با سرعت بیش‌تری صورت گرفته بود، سهم کشاورزی از اشتغال 0.6 واحد درصد نسبت به تابستان 92 کاهش یافت.

سهم کشاورزی از هر 100 شاغل، تنها 15 نفر

آخرین آماری که از سهم بخش‌های اقتصادی از اشتغال وجود دارد مربوط به تابستان امسال می‌شود.

داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که سهم بخش کشاورزی از اشتغال به 15.5 درصد در تابستان 1402 رسیده و تنها 3.8 میلیون نفر در این بخش مشغول به کار هستند.

این در حالی است که دو بخش دیگر اقتصاد هم با افزایش جمعیت شاغل مواجه بوده‌اند و هم موفق شده‌اند سهم خود را از اشتغال کشور افزایش دهند. برای مثال، سهم بخش صنعت به 34 درصد و جمعیت شاغل در آن به بیش از 8 میلیون نفر رسیده است.

بهترین عملکرد در این روند 16 ساله به بخش «خدمات» تعلق دارد. این بخش در تابستان امسال 50.5 درصد از شاغلان کل کشور را در خود جای داده است.

حال می‌توان به طرح این سوال پرداخت که چرا در طی این سال‌ها اشتغال بخش کشاورزی در دام این روند نزولی افتاده است؟

متهمان ردیف اول کاهش سهم کشاورزی از اشتغال؛ مهاجرت و ماشینی‌شدن

برای پاسخ به این سوال می‌توان به پژوهش‌هایی رجوع کرد که به طور خاص اشتغال بخش کشاورزی را مورد مطالعه خود قرار داده‌اند.

برای مثال، مشخص شده که کشاورزان به دلایلی از جمله خشکسالی‌های پی‌درپی، درآمد پایین کشاورزی، نبودن امکانات رفاهی در روستاها و مواردی از این حیث شغل کشاورزی را رها کرده و با مهاجرت به شهرها به شغل‌های حوزه صنعت و خدمات روی آورده‌اند.

تشدید مهاجرت روستا به شهر

بررسی داده‌های مربوط به میزان شهرنشینی و روستانشینی مرکز آمار از سال 1335 تا 1395 نشان می‌دهد که درصد جمعیت ساکن در روستاها به شکل قابل توجهی رو به کاهش گذاشته در حالی که جمعیت ساکن در شهرها به طور مداوم در حال افزایش است. این داده‌ها تنها تا سال 95 موجود است چرا که بر اساس سرشماری انجام‌شده در این سال به روزرسانی شده است.

طبق این شواهد آماری، در نیمه دهه 80 حدود 31.5 درصد از جمعیت کشور روستانشین بوده‌اند در حالی که این نسبت در سال 95 به 25 درصد نزول کرده است.

مرکز آمار در گزارش دیگری تحت عنوان «مهاجرت‌های داخلی کشور طبق سرشماری سال 90» اشاره کرده است که در سال‌های 85 تا 90 بیش از نیم میلیون روستانشین به شهر مهاجرت کرده‌اند. با توجه به این شواهد دور از انتظار نیست که میزان روستانشینی در آمارهای بعدی دوباره کاهش یابد.

ماشین‌آلات به جای انسان

دیگر مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که مکانیزه‌شدن کشاورزی یکی دیگر از عوامل کاهش سهم بخش کشاورزی از اشتغال بازار کار است.

با این که بخشی از کشاورزان به شهر رفته یا به سایر مشاغل روی آورده‌اند اما بخشی از آنان همچنان مایل‌اند تا در بخش کشاورزی کار کنند.

کشاورزانی که قصد ماندن در شغل کشاورزی را دارند باید برای بهبود وضعیت تولید و درآمد، بهره‌وری را افزایش دهند. یکی از راه‌های پیش‌رو برای تحقق این هدف، سرمایه‌گذاری در خرید ماشین‌آلات کشاورزی است. هزینه اولیه خرید و هزینه نگهداری و تعمیر این ماشین‌آلات بالا است. به همین دلیل اگر کشاورزی این سرمایه‌گذاری را انجام دهد دیگر به راحتی حاضر نیست تا نیروی کار انسانی را جایگزین ماشین‌آلات خریداری‌شده کند. در نتیجه مشارکت افراد در اشتغال بخش کشاورزی از مجرای مکانیزه‌کردن کشاورزی نیز کاهش می‌یابد.